“Son capaz de lembrar todos os meus esquecementos de memoria”
(Escrito no chan dun paso peonil)
Case todas as opinións que se están deitando sobre o pulo da extrema dereita son interesadas, de parte, e por tanto sen fundamento nos feitos. Procuran xustificar unha realidade que certifica o fracaso das políticas de quen se presentan como denunciantes. Por iso, nen sequera se atina á hora de etiquetar o que acontece. Ultras para uns, populistas para outros, neofascistas para os máis, o seu polisemia indica a volubilidade do fenómeno. Miopía tanto máis grave cando a falsaria esquerda desaloxada do poder o manexa como escusa para unha recomposición de forzas con que evitar o colapso. A fórmula é moi socorrida, consiste en fabricar un inimigo furtando as evidencias (unha pantasma percorre?.) Evitar as raiceiras do conflito é un erro, porque o único que consegue é vitalizar o que en teoría se pretende superar. O exemplo español é un espello dese procedimento insano.
Dado o carácter continuista da Transición (da Ditadura á Democracia sen solución de continuidade), coa morte de Franco non caducaron as ideoloxías autoritarias pre-existentes. Os partidos do ” sign facha ” nunca foram proibidos e, con ese endoso, apresentarase às eleicións, embora sen participarendas Cortes. Falamos dun grupiño de nostálxicos con escaso recoñecemento social, por máis que a súa actividade pública fixésese notar en datas sinaladas como o 20-N (Ynestrillas e demais ralea de mamporreros, por exemplo, non cantan misa neste convento). Unha antiguidade beirando a marxinalidade e a indiferenza. Unicamente en 1979 logrou unha certa notoriedade, ao rabuñar un escano o dirixente de Forza Nova, Blas Piñar, con 378.964 votos recibidos, o 2,11% dos sufraxios.
Travesía no deserto que durou 40 anos. Ata que o pasado 10 de novembro unha formación de nova planta conseguise dez veces máis referendos nas urnas, converténdose da noite para a mañá na terceira forza parlamentaria do país. Exactamente 3.640.063 votos, alcanzando o 15,1% do total emitido e 52 disputados, e iso en plena orxia antifranquista coa expulsión da momia do ditador do Val dos Caídos. Porén, con ser iso importante, o máis inquietante estivo en que esta vez non se trataba de refugallos de tenta do vello réxime. En España non hai, mírese por onde se mire e por moita ofuscación que se deitar no intento, por volta de catro millóns de fascistas convictos e confesos. A que permitiu ao partido nativista de Santiago Abascal colocarse por diante de Unidas Podemos e de Ciudadanos é que os seus votantes proceden maioritariamente da clase obreira e traballadora. E iso sinala nunha dirección inédita, allea ás teses do revanchismo, o franquismo sociolóxico ou o totalitarismo racista, outra cousa é a xenofobia instrumental. Lonxe de identificarse como antisemitas, os “populistas fachas” mostran admiración polo Estado de Israel, da mesma forma que son neoliberais no económico e observan con crecente interese o modelo chinés de mercado libre salvaxe no económico, control comunista-absolutista no político, e paternalismo de videovixilancia no social. Os bárbaros están aquí porque son dos nosos. Ese é o segredo da sua resiliencia: a canteira. Vamos ver.
O fenómeno cristalizou en Europa precisamente nos dous países onde o partido comunista e os sindicatos irmáns, o bloque de esquerdas clásico, eran as forzas político-sociais dominantes. Marine Lle Pen por parte de Reagrupamiento Nacional (antes Fronte Nacional, ollo ao xiro semántico de mudar o conceito hostil de “fronte” polo máis cordial de “reagrupamento”) en Francia, e Matteo Salvini pola liga en Italia, representan nestes momentos os principais polos de atracción ultra. Casualidades da vida? Non parece, normalmente se corre como un can e ladra como un can adoita tratarse dun can. A proba do algodón de semellante apareamento (contra natura?) radica no feito de que o outro territorio onde o alzamento do populismo é máis acusado está nas antigas repúblicas populares da órbita soviética, e máis en concreto na Alemaña do Leste, onde mesmo adopta parte do aparello ideolóxico do nazismo (acrónimo, non debe esquecerse, de nacional socialismo).
Hai pois unha transferencia de clase traballadora dun extremo ao outro. Algo aparentemente disparatado se non reparamos nos elementos de afinidade que, aínda de maneira solapada e clandestina, comunicaban ambos os disensos ideolóxicos. Un mesmo magma autoritario; cohortes afeitas á disciplina do ordeno e mando; xentes xerarquizadas no culto á personalidade; fregueses dun pensamento único sempre dopado desde a cúpula da organización. En poucas palabras, o que fixo posible esa alquimia bipolar esquerda-dereita, foi comulgar disciplinadamente cun ideario iliberal de acima-abaixo. A inexistencia, en suma, dunha sociedade civil activa á marxe do que se proxectaba desde as alturas do Estado pentocrator. Por iso, cando os antigos referentes do socialismo de Estado e a socialdemocracia fallaron, por mostrarse falsos ou porque foron abducidos polo estamento neocapitalismo, as súas bases de outrora buscaron refuxio en cuarteis que ofrecían parecidos argumentarios en odres novos. O horror ao baleiro é mal conselleiro. Por iso é polo que a creación do inimigo utilizado como saída de urxencia polas antigas forzas vitimarias non sirva senón para apontoar a súa decadencia ante o goteo dunha realidade túzara.
Porque non todo é psicoloxía de masas miserábeis. Existe unha materialidade desencadenamento. Un principio fundante que mobiliza esa interacción entre adversarios. As persoas (a máis diso colectivos e comunidades) que así obran son as perdedoras do progreso e da crise. Homes e mulleres que pola súa posición na escala social resultan máis vulnerables ás diferentes ondas modernizadoras. Incapaces de adaptarse ao cambiante por mentalidade ou falta de recursos e habilidades para afrontar as bruscas transformacións que impón o big-bang do sistema económico, quedan a mercé dos elementos. A última enquisa do CIS, de novembro-decembro de 2019, corrobora esta sinopse reflectida no target dos votantes de VOX. Lonxe do que mediáticamente propágase con profusión, aos seus electores apenas lles motiva o asunto dos inmigrantes (3%) nen o conflito independentista catalá (5,2%), senón, e a moita distancia, a economía (31,4%), o paro (30,8%) e a sanidade (19,2%), e ademais constata que atrae moito máis voto novo que o PP e o PSOE.
Non é algo novo na historia, agás nas dimensións con que se presenta na actualidade. Aconteceu cando a revolución industrial expulsou do seu hábitat a millóns de agricultores e poboación do sector rural propiciando o movemento ludista. E sucede agora ante os nosos ollos dacabalo dunha revolución tecnolóxica e cibernética que asume a emerxente robotización como un rendible substituto do factor traballo. Nese estrañamento e desarraigamento é onde pululan os populismos forxados na tradición materialista das clases obreiras que fidelizaba a esquerda autoritaria. Curiosamente o novo gregarismo camiña en dirección oposta ao prognosticado no Manifesto Comunista (?Todo o sólido desvanécese no aire; todo o sacro é profano, e os homes, ao fin, ven forzados a considerar serenamente as súas condicións de existencia e as súas relacións recíprocas?) como inevitable rampla de lanzamento dun proletariado emancipador.
Nese contexto, conceptos como democracia, xustiza ou liberdade resultan banais cando a dignidade é atropelada. Incluso a mesma distinción de progresistas e reaccionarios perde sentido, se do que se trata é de dar valor a categorías humanistas. Non foi historicamente a esquerda á vez progresista e reaccionaria? Progresista no seu afán por mellorar as condicións para gozar da plenitude da vida sen ataduras nin dependencias castrantes. Reaccionaria no seu rexeitamento dos poderes que se opuñan á súa emancipación. O Mercado Común Europeo, primeiro, e despois da Eurozona, configurouse sobre ese desprazamento progresista. De aí o cepticismo europeista e o andazo nacionalista que enarboran os populismos de nova cuña. Contidos os seus efectos marxinadores durante anos grazas aos colosais fondos estruturais con que se dotou a gran transformación, o seu efeito prexudicial sobre a poboación asalariada é verificado no desemprego estrutural e precariedade existencial que hoxe é aceno de identidade da nova economía. Tamén na paulatina desvalorización do Estado de Benestar, cada vez máis en debilitado debido aos inxentes gastos sociais que ten que atender polo “licenciamento” forzoso de millóns de cidadáns, desubicados para sempre.
Moitas veces o cambio, o progreso técnico-científico, a modernización, leva a destrución dunha forma de vida e de subsistencia acorde cos intereses e necesidades duns poderes autorreferenciais, provocando un rastro de vítimas (perdedores e inadaptados) e un fondo malestar. Co que antes ou despois, de maneira pausada ainda que constante, entre a perplexidade e o sentimento de ofensa, vaise tecendo un instinto de supervivencia entre os afectados que se galvaniza en disidencia aberta, rexeitamento e nostalxia dun tempo pasado que se percibe mellor. O slogan “os nosos primeiro” en todas as súas modalidades é o banderín de enganche deste movemento xustamente “reaccionario” ante a agresión que supón o cambio de ciclo sen medidas preventivas-paliativas nin alternativas existenciais. Porque o guion da mudanza liderada polo neoliberalismo sempre prima o utilitarismo feroz de lograr o máximo beneficio co mínimo custo, deixando ao seu paso un marco de dereitos sociais xiibarizado (traballo lixo; pensións insuficientes; acceso á vivenda gravoso; retórica igualdade de oportunidades; fenda xeracional; desigualdade social estrutural; segregación de xénero; parasitación territorial do campo pola cidade, que no caso español agrávase coa manifesta inequidade entre comunidades; desprezo das minorías; etc.). Nestas cohortes de marxinados e deslocadas pola ruleta rusa do sistema explícanse situacións como ver nos migrantes unha competencia desleal; o repudio da globalización (nisto coincide coa esquerda aínda que por motivos diferentes) ou o desdén con que se xulga todo o que supoña diversidade allea ao acervo tradicional en usos e costumes (a defensa do animalismo versus falcatruadas populares sanguentas, como a “festa dos touros”).
Ese vórtice que liquida o vello sen acabar de lexitimar e sedimentar o novo deixa feridas profundas na cohesión social e en colectivos excluídos pola obsolescencia sobrevinda do seu “valor de troca” no mercado competitivo. Condenados ao infortunio dun futuro punitivo, moitos cidadáns estrañan épocas pasadas e abrazan políticas conservadoras e teimosos que a miúdo erosionan valores de liberdade, igualdade e solidariedade, imprescindibles para o prestixio e a sustentabilidade da democracia. Así vimos a sindicalistas aplaudir a entrada de contratos (“carga de traballo”) para construír buques de guerra destinados a réximes que vulneran sistematicamente os dereitos humanos, ou ao persoal das moi contaminantes centrais térmicas rexeitar frontalmente o seu peche ao non existir un plan de recolocación certa e segura. Á forza aforcan, e cométese unha inxustiza histórica cando se coloca aos traballadores ante a única saída de optar entre ser vilán ou vítima (martelo e bigorna) no avatar da aceleración dun progreso depredador. Nesta encrucillada é preciso lembrar que durante a Segunda República os afiliados da CNT negábanse a asinar convenios laborais que admitisen a construción de cárceres. Un compromiso ético concordante coa declaración menos coñecida da Primeira Internacional empatizando a dobre responsabilidade do nacente movemento obreiro: “non máis deberes sen dereitos, nen máis dereitos sen deberes”.
O vendaval reaccionario non amainará porque desde a centralidade política interpretouse oportunisticamente como un rexurdimento do ADN fascista, inoculando unha deshumanización interesada ao proceso que representa, e non é así agás para unha minoría de exaltados anacrónicos. Pola contra, a súa forza aniña en masas populares que senten vítimas da globalización progresista e traizoadas polos seus antigos representantes. Derivada do “eterno” conflito entre a alienación do traballo (forzas produtivas), a fetichización da mercadoría (relacións de produción) e a obsolescencia da política concibida como franquía económica. Frear esa deriva e crear anticorpos disuasorios esixiría, portanto, desmontar a mentalidade autoritaria e pauloviana que induce aos seus adherentes a procurar acubillo, apoio e defensa en estruturas dirixentes refractarias. Algo moi difícil porque sería incitar a un proceso de transgresión sistémica que cuestionaría a súa propia existencia. E sobre todo debido á acusada falta de perspectiva por parte dunha esquerda narcisista que, ao consignar a súa irrupción en clave retrógrada para camuflar as súas carencias e renuncias, provoca un bucle frontista que dinamiza a reputación social do adversario. Sen reverter as causas non é posible refutar os efectos, sobre todo cando a súa pegada biolóxica adianta unha realidade mutante. Como xa advertiu David Hume, “a razón é escrava das paixóns”.
(Nota. Este artigo publicouse no número de Febreiro de Rojo y Negro)
