Vivir sen goberno

Dixen que os Reis  eran os pais e castigáronme sen xoguetes,
desde entón créome todas as mentiras
(El Roto)

O usual, quer dicer, o que se leva nas sociedades desenvolvidas, é vivir gobernados. Que uns manden, os menos, e outros obedezan, os máis. Representantes e representados. Votantes e votados. Electores e elixidos. Minorías versus maiorías. Con todo, ás veces o habitual tópase co natural e xorde unha sociedade civil capaz de convivir sen a tutela paternalista do executivo. Iso é o que ocorreu durante tres meses en Catalunya e podería suceder tamén en toda España. De ser así, rompendo mitos, achegariámonos/achegariámosnos a ese ideal, sen revolucións nen violencias por medio, con que o gran geógrafo francés Eliseo Reclus definiu ao anarquismo (non goberno): “a máis alta expresión da orde”.

Trátase dunha excepción que xustifica a regra. O normal establecido é que que as persoas dean por formas sociais naturais as que nos atopamos ao nacer. Dando por feito que o continxente é o único existente posibel. Trátase do que algúns autores denominan o “imaxinario social”. Unha construción da realidade que asumimos como propia porque xa estaba alí. O que implica un “encadenamento” co pasado herdado que se sustancia na heteronomía do suxeito. É dicer, aceptar que outros decidan por un mesmo, carecer de autonomía pròpria para sempre.

O recoñecemento de que se podía vivir sen goberno é o que determinou o paso da etapa máxica da humanidade á lóxica. E ocorreu cando os antigos gregos deixaron de devocionar aos deuses como principio de causalidade para establecer que non existía un creador universal, unha xénese, senón unha evolución material. Plasmárono os denominados “materialistas da antigüidade” (Anaxímenes, Tales de Mileto, Anaximandro) que viron no existente (auga, ar e lume) a orixe da vida. De aí veu o autogoberno que aínda hoxe identificamos como a forma de democracia máis auténtica de todas as factibles por ser directa. Dado que partía de que todo cidadán, polo feito de selo, debía ser nalgún momento da súa vida gobernante e gobernado no territorio de convivencia dos polis. Unha especie de renda básica universal de carácter político.

Con certeza, ese grande salto adiante civilizatorio que preñou Atenas durante varios séculos non chegou a ser integral, porque excluía a mulleres e escravos, pero sementou as bases para a autodeterminación fronte á dependencia e o escurantismo precedente. Mágoa que no canto de profundar no asuco trazado para consolidalo e melloralo, deuse marcha atrás engadindo ao sometemento divino o sojuzgamiento humano. Dúas facianas dunha mesma moeda acuñada na disciplina cuarteleira da xerarquía, o autoritarismo e o despropósito. Con esas vimbias botou a rodar un mundo estruturado sobre unha desigualdade extrema e polarizada, tanto no político como no económico, que taxonomiza aos que mandan e aos que obedecen, o ter e non ter, implantando como norma de vida a irresponsabilidade que comporta carecer de experiencia propia.

E como a función crea o órgano, a medida que esa estrutura persistía no tempo e o espazo, moldeando conciencias e clichés, o libre espírito cooperativo foi deixando paso á competencia inducida e sentaron as bases para o que Étienne Le Boétie chamou a “servidume voluntaria”. O sometemento veu da man da aparición do artefacto Estado, “unha idea que só existe porque a pensamos”, admitido cos atributos redentores dun ser superior que vela por todos aínda que ás veces deba castigarnos polo noso ben. Unha vez institucionalizada esa abstracción culminou a socialización da alienación, porque o Estado veu normalizar o que até ese momento só se acadara a sangue e lume: os impostos e a guerra.

Lonxe de ser un órgano neutral, redistribuidor e equitativo, o Estado terminou afirmándose como un “monstro filantrópico”, o supremo árbitro dunha taimada res pública ao servizo dos poderosos. Baixo o seu manto levantouse un sistema contributivo cleptómano, esixente para os traballadores e tolerante para os potentados, que replegó a súa función asistencial axiña que a destrución de emprego secou a base recadatoria que alimentaba ao “Estado de Benestar”. Como a pinga malaia, a consecuencia de anos de “vivir en catividade” foi un troquelar de cabezas para a lexitimar a inmolación. A “conquista do sufraxio” como sucedáneo de participación política na sociedade industrial introduciu a superstición da representación democrática sen alterar as raíces do problema. Como lúcidamente prognosticara Emma Goldman, “se votar servise para algo estaría prohibido”.

Nese contexto, as palabras deixaron de significar cousas e a sociedade civil atrincheirouse como reduto na longa distancia de promesas erradas, fronte a unha existencia suplantada que apenas retiña un vago recordo do seu potencial liberador. Todo no imaxinario hexemónico conspiraba en favor da dominación e a explotación como forma de ser en sociedade. Só a obstinación duns poucos refractarios, que declinaban inserirse no panóptico imperante, permitiu manter ás topadas a pegada da necesaria autonomía, pluralidade, igualdade, fraternidade e liberdade. “É moi difícil reducir á obediencia a aquel que non pretende mandar”, escribiu un daqueles desafectos, Jean-Jacques Rousseau, quen como o sabio Galileo Galilei negábase a validar o mito da democracia representativa ante os novos inquisidores.

E niso apareceu o homo oeconomicus. Entanto  predominou a economía de escaseza e privacións (traballo abundante e consumo precario), a resistencia ao poder supuxo un movemento de supervivencia que mantiña activa a rebeldía e certa solidariedade entre os desgrazado, como plasmaba a constitución da Primeira Internacional. Mas cando os avanzos técnico-científicos favoreceron a produción masiva, a centralidade da economía desprazouse ao consumo, á vez que minguaba o factor traballo. Desta forma, nos países máis desenvolvidos emerxeu unha clase media adicta ao gran bazar que foi neutralizando o secular antagonismo acima-abaixo. O capitalismo expandido, sen minguar a súa dinámica de concentración política e económica, reseteábase así nun continxente humano que privilexiaba o traballo como compulsivo provedor de pertenzas.

O medo á morte infundiu nos seres humanos a xustiza divina; o temor ao desamparo forxou o goberno heterónomo.

Con tan exhaustivo control da opinión pública, non é estraño que sexan moi poucos os intelectuais que na sociedade mediática exploran a tese kantiana da autodeterminación persoal. Están baixo o influxo do que Elisabeth Noelle-Neumann cualificou como “a espiral do silencio”, que é a pena de marxinación e ostracismo que sofren quen afirma posicións contrarias ás da maioría, carga especialmente lesiva para todos aqueles “líderes de opinión” que viven e luzan da notoriedade e o recoñecemento público. En España temos un caso paradigmático deste proceder encaixado no filósofo Fernando Savater que pasou de ser un estridente “ácrata” na súa mocidade, publicando obras de acusado sinal nihilista como Para a anarquía (1977) e Panfleto contra o Todo (1978) e Contra as patrias (1984), a amostrarse como un redomado reaccionario na súa madurez. Nun artigo publicado no diario El País o pasado 7 de xaneiro, o outrora enfant terrible do absentismo político e recente cabeza de lista por UPyD ao senado nas eleccións do 20-D, arremetía contra a xente que ousa dar as costas ao engolido electoral: “A verdade é que non merecen vivir nun país democrático, mas nun cortello con televisión e ADSL. Así seguirán até que o voto obrigatorio lles lembre que son cidadáns ao seu pesar”.

Din que a arma segreta do sistema é convencer aos seus damnificados de que “non hai saída”. Por canto que, parece claro que non pasa  nada mau por non ter goberno, pódese vivir sen el días, semanas e meses, e mentres tanto avanzar outras alternativas. Pola contra, sen o cotiá esforzo dos labregos, os obreiros, os pescadores, os médicos e de cuantos traballadoras e traballadores crean riqueza real na sociedade baixo a insignia libertaria da dignidade non se pode vivir.

Cando a cúspide cae é un simples desmoche; cando o que se afunde é a base estamos ante unha catástrofe humanitaria. E isto é igualmente válido para o Estado-nación, a etapa industrial, o mundo global ou ao capitalismo informacional.

(Nota. Este artigo foi publicado no número de febreiro da revista Rojo y Negro)