Todos os anos, por Novembro, hai alguén que pregunta que carallo é iso do “Samaín” que inventamos en Cedeira. Desta volta, a partires dun recorte de “La Voz de Galicia” Antom Labranha, de sempre contrario á introducción dunha denominación allea, temendo que iso deturparía a tradición que se intentaba recuperar en 1990 de brazo dado da Asociación Cultural Chirlateira, constata que foi de mal en peor e acha necesario contar o que pasou en Cedeira aqueles días da véspera de Defuntos, postulando unha hipotética reintrepretación do mito.
“Sit tibi terra levis”
(Epitafio en esteas funerarias galaico-romanas: Que a terra lle sexa lixeira)
_¿Y tu alma? ¿Dónde crees que haya ido?
_ Debe andar vagando por la tierra como tantas otras; buscando vivos que velen por ella.
(Juan Rulfo: “Pedro Páramo”)
Na Galiza non hai mortos, senón defuntos… non se lles di adeus: a persoa que morre perde o corpo, p
ero a súa alma cobra presenza na vida dos achegados.
(Xabier Moure: Grupo de Acción Cultural Patrimonio dos Ancares)
Unha fría tarde outonal de 1990 o Mercado Municipal abriulle as súas descomunais portas de ferro á Asociación Cultural Chirlateira de Cedeira, que desenvolvía paseniñamente un ambicioso e engaiolante programa de recuperación de antigas tradicións -nesa época xa case que desaparecidas, pero que na nosa infancia aínda puidéramos vivilas-: máxico-relixiosas (o antroido das máscaras, as caliveras de defuntos, a candeloria, os ramallos de loureiro pola Pascua…); xogos populares (palán de billarda, aro, peóns…); festeiras (xigantes e cabezudos)…
Aquela tarde iniciábamos o rexurdir da ancestral tradición, popular de seu, do tallado de cabazas. Encargueime persoalmente da organización daquel primeiro obradoiro, fascinado polas lembranzas que aínda conservaba da infancia: unha Vila Vella noitébrega coas abraiantes cabazas esparexidas polas rúas, iluminando o frío ar do anoitecer. Era o encontro espiritual cos que se nos foron, para acalmar as saudades que por eles sentimos.
Non tíñamos cabazas, así que a Márgara e máis eu botámonos aos camiños das parroquias á procura delas. Escuras tardes de leira en leira, conversando con vell@s labreg@s atarefad@s nos labores cos que ultimaban o ciclo agrario anual. Déronnos, coma non! algunhas das cabazas que sementaban entre o maínzo para as poucas vacas que aínda tiñan. Xa non facían doces, nin papas, nin secaban as pebidas, coma outrora.
- Pero entrade e tomades un cafeíño! E dálle ao veo! a parolar de lembranzas.
- E agora unha jindiña, ou cádravos máis unha de “herbas”?
- Eu non, que teño que conducir.
- Veña oh!, que unha non che fai mal!
E chegou o día. Unha ducia de avoas/avós da Vila trouxeron consigo netas e netos. Pasamos a tarde enteira baleirando e labrando cabazas. Falamos longo. E coma antes fixera a xente labrega, tamén eles nos lembraron emocionad@s aquela maxia de antano, de cando tallaban a súa cabaza, que despois alumeaban cun fachiño e poñían á beira da casa, na soleira da porta ou da xanela, para que as ánimas dos defuntos da familia puidesen recoñecer o seu lar.
Xusto ao revés do que puidemos ler en “La Voz de Galicia” con motivo da 30ª celebración:
“Cedeira se conjura para alejar «ás ánimas defuntas e errantes»”
A cabaza alumeada é o tótem que representa a ánima neste ritual de encontro[1], non de afastamento: Cando a candea se extingue, os defuntos volven ao outro mundo, baixo a terra, onde repousan os seu corpos.
E alí iremos, ao seguinte día, purificar as súas tumbas con arrecendos de outono.
Hoxe florecen e exhalan perfume todas as tumbas;
un día ao ano dedícase aos defuntos.
Vén ao meu corazón para que che aperte novamente
…como unha vez en Maio
(“Día de Defuntos” de Hermann von Gilm, poeta austríaco do XIX, musicado por Richard Strauss)
Discutir se Jalowin ou Samaín paréceme infrutuoso. Non é un vendido ao imperialismo yanqui quen utilice o termo “Haloween”, nin é un celta auténtico quen decida chamarlle “Samhain”. En todo caso, dende unha perspectiva histórica, foi o mesmo pobo quen desenvolveu ambas as dúas denominacións: os inmigrantes gaélicos e irlandeses ao “Novo Mundo”, de cando a colonización de América, levaron para aló, non soamente a súa lingua, senón tamén os seus mitos e crenzas.
Por outra banda, os termos nos que se expresaban os vell@s labreg@s, peixeiras e mariñeiros cos que a conto do tallado das cabazas tíñamos conversado eran, naturalmente, populares, e non idénticos os relatos, pero sempre referidos á noite das ánimas, ao reencontro cos defuntos no seu tránsito, nunca a ningún deus ao que se venerase ou rendese culto, nin ao gaélico-irlandés Samhain, nin a ningún outro.
É salientable a gran contribución artístico-plástica das diferentes asociacións que organizan o evento en Cedeira: Garola, Amigos do Samaín…, comparable aos mellores Haloweensss. Están no seu dereito –Quen dixo medo!- a organizar unha festa de zombis, bruxas, fantasmas… “…porque me peta e quero e dáme a gaña…”, coma noutro contexto dicía o poeta.
 |
|
Mágoa que a superposición desa divindade allea frustrase as ansias de recuperación desta máxica tradición da Galiza atlántica e remota -probablemente megalítica[2]: esa atávica época de arca (dolmen), menhir e cromeleque (crómlech) que nos une aos pobos britónicos, lusos e mediterráneo-occidentais; época en milenios anterior á conformación dos pobos celtas. Quédome, pois, coa “Noite das Ánimas” labrega e mariñeira.
Dende o paleolítico, soamente habemos unha especie humana sobre o planeta (homo sapiens). Todo o mundo temos idéntica percepción cosmogónica do que nos envolve: o carácter cíclico da natureza: o sol, a lúa, as estrelas, a chuvia, as follas das árbores, as flores, os cereais… sempre renacen despois de se ter mergullado na terra (ou no mar). Mesmo a marea e o vento, sempre regresan. A materia cambia, mais o espírito retorna e presérvase a especie.
Así tamén, as ánimas regresarán onda nós cando agromen as árbores e abrochen as flores, ao saírmos cara a luz desde ese tempo escuro que alonga a noite. Avivaremos, daquela, o lume das candelorias polos rueiros, para que poidan encontrar o camiño[3].
Bibliografía para saber máis
Anónimo (1986) El libro de los muertos. Ediciones Gaviota. Barcelona
Bellingham, D. (2008) Los celtas: cultura y mitología. Taschen Gmbh. Barcelona
Binjie, Ch. (1982). Relatos mitológicos de la antigua China. Ediciones en Lenguas Extranjeras. Beijing.
De la Peña Santos, A., Gil, X (2009). Petróglifos de Galicia. Edicións A Nosa Terra.
García Martínez, C. (1999). De alicerces e devocións. Fundación Otero Pedrayo. Ourense
González Reboredo, X. M. (1983). Lendas Galegas de Tradición oral. Galaxia.Vigo
Hope Moncrieff, A.R. (1998) Mitología clásica. Edimat Libros. Madrid
Jiménez, R. (2001). Galicia atlántica e remota: mores, curetes e oestrimios. Inédito.
Juaristi, J. (2000). El Bosque originario. Grupo Santillana Ediciones. Madrid.
Leite de Vasconcelos (1897) Religões da Lusitania. Imprensa Nacional. Lisboa
Maciñeira, F. (1907) El santuario de San Andrés de Teixido. Gráficas El Correo Gallego. Ferrol.
Maciñeira, F. (1921) San Andrés de Teixido: historia, leyendas y tradiciones. Roel. A Coruña. (Edición facsímile de 1991. Gaesa. A Coruña).
Mackenzie, D.(1996) Creta y el prehelénico europeo. M.E. Editores. Madrid.
Martin, R. (1998) Diccionario de la mitología clásica. Espasa Calpe. Madrid
Pirenne, J (1987) Historia Universal. Océano. Barcelona
Reinach, S. (1985) Orfeo. Historia general de las religiones. Itsmo. Madrid
Usero, R. (1992) El santuario de San Andrés de Teixido. Fundación Villabrille. Santiago
Varios autores (2002) Grandes Civilizaciones. Ediciones Rueda. Madrid.
Varios autores: Wikipedia, Wikipédia, Galipedia
Vázquez Gallego, X. (1990) Tadiciones, mitos, creencias y curanderismo popular de Galicia. Diputación Provincial. Lugo
Vicetto, B. (1978) Historia de Galicia. Alvarellos.Lugo
Vidal- Nagut, P. (1991). Atlas histórico Larousse. Planeta. Barcelona
Violant, R.(1949). El Pirineo Español. Plus Ultra. Madrid
[1] Nas antigas relixións da India as almas dos mortos seguen a comunicarse cos vivos, e toman os alimentos que se lles ofrecen. Así ocorre tamén nas relixións das tribos esteparias rusas: o domovoj é unha ánima dun antepasado que mora no lar, e déixanlle alimentos á noite. E máis pretiño de nós, en Portugal, na noite de Todos os Santos era tradición preparar unha mesa con castañas asadas reservando lugares para os mortos da familia. Tamén os romeiros do Santo André de Teixido que acompañan as ánimas de quen non fixera o camiño en vida, póñenlles para elas o xantar canda o seu.
[2] Estas celebracións derivarían dos ritos das Februas, que asemade érano da fertilidade: o nacemento dun fillo é, tamén, un xeito de renacer. Concepción esta que se remonta, cando menos, á neolítica civilización dolménica (Os dolmens son as construcións funerarias máis antigas das que se teña noticia). O bebé era levado ao dolmen para que a ánima dun antepasado o “habitase” perdurando, así, na súa descendencia.
[3] Diversos autores teñen sinalado o costume dos pobos das ribeiras atlánticas -Andalucía occidental, Portugal, Galiza, Asturias, Cantabria, Bretaña, Irlanda…- de iren nesta noite aos areais con fachos, candeas e lanternas faceren sinais para orientar enigmáticos navegantes que habían regresar polo mar.
Gústame o exposto, ben reflexionado e argumentado, tocaio.