Quen pode ser obrigado, non sabe morrer (Séneca)
Asistimos ao infeliz axuste de dous ovnis até hai pouco fora do radar. Senllas alertas humanitarias até hai pouco impensábeis son os nosos contemporáneos. Dun lado, o informe de científicos da ONU sobre o inminente perigo de colapso se non se frea nos próximos anos a expulsión de gases de efecto invernadoiro á atmosfera. Doutro, a chegada ao poder a través do veredicto das urnas de partidos neofascistas grazas ao apoio de amplas capas da cidadanía. Son dous fenómenos de distinta natureza, pero con puntos de coincidencia respecto do seu arraigamento. Aínda que, paradoxalmente, nesa diferenza de partida é onde radica o seu pathos. A defensa ecolóxica do planeta esixe unha mobilización da xente a nivel global, mentres o rexurdimento de gobernos de corte xenófobo afírmase no nacionalismo belixerante. A afinidade, pola contra, viría dada polo feito de que ambos os acontecementos emerxeron como casus belli ao crebarse a cadea atrófica de valores humanistas. Porque ambos, ecocidio e fascismo, son mutacións de ideais de vida e de convivencia.
Con certeza, tempo e espazo materialízanse asincrónicamente nestes dous inquietantes supostos. O fascismo histórico non contemplaba nada semellante ao que ocorre hoxe co problemático devir do medio ambiente. A sociedade de entón non tiña conciencia sobre o problema en cernes. Salvo que consideremos tamén catástrofes contra a natureza as dúas terribles guerras mundiais en que estivo insiro, coa súa barbarie e devastación. Con todo, o seu epígono actual repunta cando a pegada ecolóxica pode hipotecar o futuro da especie. Pero o neofascismo de última fornada, coa súa teatralización patriótica e políticas de apartheid, apenas poderá expandirse máis aló das franquías que procree. Ten razón Emmanuel Rodríguez ao afirma que “o socialismo nacional é (do todo) incapaz de asumir o nivel de regulación que implican os grandes retos dun planeta xa demasiado pequeno para a humanidade existente”, e que como “ningún Estado será capaz de regular ningunha variable significativa da crise ecolóxica en cernes [?]O único modo dun desenganche real da globalización (ou de “Europa”) é o de asumir un drástico recorte dos niveis de vida” (Socialismo nacional, ou a promesa rojiparda).
Convido que tanto a sombra do ecocidio como a realidade rampante do neofascismo proxéctanse como os novos xinetes da apocalipse do século XXI, queda por reflexionar acerca dos seus potenciais antídotos, para manter a polinización libertaria e así superar a fase irreversible dos coidados paliativos. E aquí de novo topámonos con aspectos redundantes. Por exemplo, todo o que ten que ver co impacto do factor económico sobre a natureza e sobre a sociedade. O ecocidio materialízase de todo punto insustentable debido á agresión de séculos de produción e consumo por unha civilización envorcada á esquilmación de recursos limitados. O fascismo, na súa formulación ideolóxica, faio como unha revolta contra esa modernidade civilizadora que arroia ao seu paso antigas formas de vida, tradicións, e as consecuentes zonas de confort da poboación na Estado-nación. Dous trens circulando na a miña dirección pero en sentidos opostos. É coma se a un e outro, cada cal na súa parcela, cumpríselles a lei de entropía, e a desorde que sofre o ecosistema e a democracia padecesen xa unha situación de irreversibilidade.
No seu “Crítica da razón instrumental”, Marx Horkheimer, un dos protagonistas da escola de Frankfurt, afirma que a degradación que nos arrasa está directamente relacionada coa recepción dun desenvolvemento idolatrado. “Os avances no ámbito dos medios técnicos ven acompañados dun proceso de deshumanización. O progreso ameaza o obxectivo que estaba chamado a realizar: a idea do home”. Segundo esa formulación, “a dominación no capitalismo do estado autoritario non se exerce a través do intercambio senón directa e totalmente sobre os individuos atomizados”. Advertindo sobre suicídaa promiscuidade: “No seu proceso de emancipación o home comparte o destino de todo o resto do seu mundo. O dominio da natureza inclúe o dominio sobre os homes. Todo suxeito ten que participar no soxulgamento da natureza, tanto humana como extrahumana. E non só iso, senón que para conseguilo ten que soxulgar a natureza que hai nel mesmo”. Esta tese, afín á postulada por Lewis Mumford en “Técnica e Civilización”, debuxa unha distopia voluntaria, a da guerra civil que declarou o home contra a natureza e a que mantén cos seus semellantes ao mimetizarse co sistema de dominación e explotación vixente para garantir a súa autoconservación. Pioneiros no estudo desa comuñón home-natureza foron dous eminentes xeógrafos anarquistas: o francés Eliseo Reclus co seu monumental “O home e a terra” e o ruso Piort Kropotkin a través do seu estudo “O apoio muto. Un factor da evolución”.
O que temos en perspectiva é un pandemónium: unha involución xeneralizada, política e económica, que non un decrecemento a escala responsable e consecuente. Os gobernos e as masas que lles apoian pechan filas e levantan barreiras. Á globalización desde arriba, neoliberal e depredadora, correspóndelle un retorno un encasulamento autárquico no ius sanguinis. Entre o Darwin pedestre de “a supervivencia dos máis fortes” (onde en realidade dicía de “os máis aptos”) ao Hobbes do “home é lobo para o home” coa ollada posta no espello retrovisor. Dominio e autoconservación, o alfa e omega da razón instrumental cebándose sobre o hábitat natural e a sociedade civil. Resaibos do vello absolutismo relixioso e migallas do último totalitarismo ideolóxico como brasas dun novo irracionalismo levantado ao presente pola desmemoria xeral da criminalidade política e o enaltecemento do androcentrismo.
Porque no momento da historia en que nos atopamos todo o que ocorre ten causa nas persoas. Nós somos quen somos. Atrás quedaron os tempos en que a vontade dos seres humanos era un trasunto dun poder divino ao que debían someterse impotentes. A capacidade de forxar o seu futuro foi, segundo expón Rodolfo Mondolfo, a gran achega do iluminismo grego. Ese momento na historia da humanidade en que, deixando atrás as tebras da caverna “o home, responsabel das súas accións, faise así creador do seu propio destino” (“Moralistas gregos”). Por iso os fundadores a Primeira Internacional, a primeira ilustración obreira, fixaron os seus principios reitores sobre a base da liberdade e a responsabilidade, sabendo que non hai unha sen a outra e viceversa (“a emancipación dos traballadores ten de ser obra dos próprios traballadores” e “non máis deberes sen dereitos nen máis dereitos sen deberes”). Dúas virtudes cuxa ausencia gravita sobre as catástrofes ecocida e fascista en proceso. A versión dexenerada e contrafáctica do pensar global, actuar local que suporía un decrecemento político e económico realmente emancipador.
Aquí e agora, o péndulo da historia non sinala na dirección dunha internacional cosmopolita e solidaria, senón cara a unha comunidade chovinista e xenófoba coas minorías foráneas como estigma. Refutara de raíz leva unha esixencia persoal que hoxe está nas antípodas das actitudes que motivou á maioría da xente durante xeracións. Esporeada na obediencia debida e no cortoplacismo instintivo do iso, sen proactividade persoal, a masa substituíu ao individuo social no seu cómplice maridaxe cos pogromos en construción. Todo iso porque o modelo imperante baséase na delegación da experiencia, e de paso da conciencia de responsabilidade, nesa elite de seres superiores que simbolizan, organizan, e dirixen o imaxinario político, económico, social e cultural. Un marco caníbal de representantes e representados que reduce a democracia a mera demoscopia. Por iso é polo que o risco de ecocidio e a pleamar neofascista sexan manifestacións coherentes dunha colectividade impersonal que instituiran como regula de comportamento que “os que mandan decidan por ti”.
Co que, chegada a hora de reaccionar, atópanos mal pertrechados e co cabalo de Troia na artesa. Temos atrofiados os instintos de resistencia moral que ao longo dos tempos servíronnos para superar as adversidades. Ese común de empatía, apoio mutuo e amor á liberdade que orientan ao zoo humano para progresar civilizadamente. E ao mesmo tempo soportamos unha hipertrofia de factores competitivos e isolacionistas. Lembren o enxebre, fíate de Deus e non corras e xa verás se tropezas! e verás que pelo botas! e aplíqueno a eses dous ovnis en órbita. Quen vai frear o ascenso do neofascismo se chega por desexo da xente que sente desafiuzada pola crise e as elites e pugna por recuperar a súa zona de confort caia quen caia? Como impedir o colapso medio ambiental se son precisamente os dirixentes das corporacións empresariais e os Estados que nos gobernan quen coa súa cobiza sen control activárono? Estarán eses individuos-masa dispostos a iniciar a rectificación baixando o seu nivel de vida, pondo data de caducidade á súa insaciable condición bifronte de extractores-consumidores? Pódese acabar con “a síndrome de Estocolmo” que liga a vítimas e opresores sen mudar o statu quo. Estes son os verdadeiros problemas sistémicos que están en xogo.A máquina prescindiu do piloto, camiña cegamente polo espazo a toda velocidade”, alerta Horkheimer na obra citada.
Tomar o control das nosas vidas non é sinxelo. Sobre todo despois de facer tanta ruta manexados polo inimigo. Sen experiencia propia e determinados por unha contorna pouca disposto a que recuperemos a autonomía perdida. Por iso é polo que en momentos de crises como o actual estale un conflito entre o principio do pracer-benestar (o Iso freudiano) en retirada e o principio de realidade (o Eu) que busca paliar a dor-malestar. Esa infantilización do xentío resólvese, na sociedade de dominio e autoconservación, fornecéndose de amos que ofician de paternal e represivo Superego proxectando o clímax de inseguridade en causas externas á nosa responsabilidade (aquela expresión canónica do racismo popular “escarmentar na cabeza de turco”. Desandar ese camiño de servidume, dotarse dunha paideia humanista, asumir a responsabilidade dos nosos actos, experimentar proactivamente a equaliberdade, comeza no preciso momento en que os representados transgreden o convencional ao dicir “non”.
Toda esta restra de encontros e desencontros entre ecocidio e fascismo reafírmase nun concepto en vía morta senón en vías de extinción, “hospitalidade”, e o seu revés derivado “inhóspito”. O cambio climático, se as persoas non actúan para modificar a súa forma de vida, pode facer fatalmente inhóspito o planeta terra. O mesmo ocorre cos neofascistas emerxentes que preconizan novos pogromos a migrantes e refuxiados no seu éxodo da miseria e as guerras. Un dereito universal que a humanidade respectou durante séculos, como o aire que aínda respiramos. Kropotkin estímao como un factor progresista da evolución nos costumes dos pobos antigos: “Todo estranxeiro que aparece na aldea kabila ten dereito, no inverno, a refuxiarse nunha casa, e o seu cabalo pode pastar durante un día nas terras comunais. En caso de necesidade pode, alén diso, contar cun apoio case ilimitado. Asín, durante a fame dos anos 1967-1968, os kabilas aceptaban e alimentaban, sen facer diferenza de orixe, a todos aqueles que procuraban refuxio nas súas aldeas”. A sorte está lanzada, ouviran ufólogos?
Nota. Este artigo publicouse no número de Novembro de Rojo y Negro.
