Os cronistas xa deran boa conta do gaspacho de folión. A Semana Santa foi un verdadeiro aquelarre lúdico-relixioso. Procesións no caldo, teles vomitando o cutrerío habitual de filmes do tipo “história sagrada”, ministros que impasibel el ademán “soy el novio de la muerte”, bandeiras a mastro comum en centros militares, crianzas vestidas de lexionários en horário nobre e o eterno choroso fervor da moitedume diante dos pasos. O catolicismo nacional que nos habita con toda a sua fúria.
Mas sería un erro atribuírmos eses usos atávicos á hexemonía dun determinado goberno. Aquilo de que a ideoloxía dominante é a ideoloxía da clase dominante, do sabio de Tréveris, pode servir de placebo mas non razoa nada. Nen o ser social determina a conciencia de clase nen a superestructura opera como reflexo da infraestrutura económica, de idéntico fol. Ese acima-abaixo determinista ficou obsoleto nas súas derradeiras vontades, ainda que teime en sinalar nunha dirección aínda lañante.
O que as atrabiliarias escenas de confrades, penitentes e congregantes en éxtases indícannos é que hai outros mundos pero que están en leste. É difícil asimilar que actuacións como as que contemplamos todos os anos por estas datas teñan unha específica motivación científico-estrutural. E que, por tanto, baste con cambiar a base para que tanta morralla sensibleira desapareza. Setenta anos de comunismo na Rusia ex soviética e atea non puideron superalo, e hoxe o país que Putin controla con mazo de ferro é un vivo exemplo de integrismo relixioso e confesionalismo estatal por xunto.
Así que deberiamos ampliar o foco e reflexionar sobre a pertinaz vixencia desas tradicións, mitos e rituais máis aló do apelido que calcen os diferentes réximes de quenda. Trátase diso que uns, como Unamuno, denominaron “intrahistoria” e outros máis solemnes “constitución interior”. En suma, o código xenealóxico do que maman tamaños anacronismos. Esa tropa devota de Frascuelo e de María que pugna coa modernidade, provocando aflicións e abatimentos na dinámica dos pobos cara á súa completa ilustración.
E quizá o primeiro que debería constatarse é a profundidade e arraigamento deses sentimentos que con teimosía agreden a razón sen que escampe. Habelos hainos. Aínda que no caso español podería argumentarse que nalgunha medida a súa persistencia débese ao tipo de continuísmo con que se facturou a transición. Con certeza, non só houbo unha amnistía respecto das responsabilidades políticas contraídas coa ditadura polos seus servidores (desde a xudicatura á universidade, desde a milicia ao funcionariado: todos xuraron os Principios Fundamentais do Movemento). Esa licenza “urbi et orbi” levaba na súa mochila os valores compartidos da cultura popular do casticismo franquista. Blocaxe anovada en 1979 coa asunción polo Réxime do 78 do Concordato coa Santa Sé, aínda vixente (o alto clero tamén enredou colocando os seus representantes nas Cortes).
O problema vén cando, chegada a democracia e con ela a teórica separación Igrexa-Estado, o nacionalpaifoquismo persiste incorrupto como crenza transversal dunha parte considerabel e militante da poboación. Por máis que, confrontado co imparable progreso material e modal dos novos tempos, esa “constitución interior” revélese como un auténtico e antagónico nacionalpaifoquismo. E aquí hai que mirar en dirección aos intereses cuantitativos duns partidos que saben e coñecen que un home é un voto pero tamén unha boina. Por iso, igual que no plano político non houbo ruptura democrática senón consenso pola cúspide, os casos de disidencia desde o poder respecto ao cerume da tradición cóntanse cos dedos da man. Ese capítulo resúmese na aprobación da Lei do Divorcio por UCD e do aborto e os matrimonios do mesmo sexo durante a primeira lexislatura de Rodríguez Zapatero.
Ninguén quere espertar á besta que desde Esquilache vixía cal Polifemo a lorda que oculta o Toro de Osborne. Facelo suporía pórse a mal con millóns de electores decisivos nas urnas. Alén diso, hai tamén líderes nas formacións políticas que se comunican con esas relíquias ucrónicas.Un vício corrosivo que non distingue de ideoloxias. O mesmo temos aos titulares de Xustiza, Interior e Educación cal tres tenores do “viva a morte” ao paso marcial da Lexión, que ao anticapitalista alcalde de Cádiz José María González, Kichi, procesionando orgulloso coa medalla da Confraría do Nazareno. Por non falar da ex catequista Susana Díaz, presidenta de Andalucía, candea en man xunto á imaxe da virxe da Esperanza de Triana ou ao rexedor socialista de Valladolid, Óscar Puente, reivindicando a Semana Santa como “un ritual imprescindibel que supón un patrimonio espiritual e xentil sen igual”. Preguntas: podo imaxinar que de Despeñaperros abaixo goberne algunha vez un partido que non sexa beato; pode estrañar a alguén que ante o comecocos do “separatismo catalá” os balcóns de media España se encheran de insignias nacionais?
Todo isto non é trivial, ten un custo para a sociedade civil. De entrada, o mimetismo cidadán cos fastos da Paixón consegue trasladar ao conxunto da poboación a idea de Igrexa como columna vertebral da sociedade civil. Proselitismo que facilita millonarios dispendios públicos como as subvencións aos colexios concertados de rumbo relixioso que practican a segregación por sexos, e o pago con diñeiro de todos do corpo de curas castrenses. Ambos os extremos teñen unha gran incidencia na construción do imaxinario social. O primeiro permite o adoutrinamento creacionista no sector educativo “desde a máis tenra infancia”, e mediante o segundo introdúcese unha vulneración flagrante dun dos principios reitores do catálogo de dereitos humanos. En realidade non hai diferenza ética entre un mulá que arenga aos seus combatentes coa promesa dun paraíso de hourís e un capelán que bendí aos soldados que se adestran para a guerra. Os dous lexitiman o asasinato se é polo ben do que o poder instituido chama Patria, que normalmente representa o statu quo ao servizo da clase dominante. Aínda que, dentro dunha orde. Porque no que a nós respecta e por se quedase algunha dúbida do catolicismo cuarteleiro, o arcebispo belicista ostenta o grao de xeneral. En boa lóxica, Defensa é o segundo ministerio con maior asignación nos Orzamentos Xerais do Estado para o próximo exercizo.
Esta colusión de intereses sobrenaturais e paramilitares é especialmente grave nunha democracia infantilizada como a nosa pola concorrencia do Trono e o Altar na figura dun Rei Católico que ademais de Xefe do Estado tamén acaudilla as Forzas Armadas. Co que a teórica división de poderes que debe signar toda constitución que mereza o nome queda relegada en moitas ocasións á boa vontade, estado de ánimo, carácter, discrecionalidade e luces do monarca. Igual que co poder terreal ocorre co espiritual, que en Semana Santa toma corpo existencial e actúa coma se doutro poder do Estado tratásese. Ata o punto de arrogar a capacidade de indultar (a divinis) a presos durante os desfiles procesionais, furtando unha facultade que corresponde aos tribunais de xustiza. Todo iso facendo unha interpretación exasperada do artigo 16 da Constitución onde se establecer que “nengunha confesión terá carácter estatal”.
Semellante popurrí de supersticións, irracionalismos máxicos, esperpentos e parvadas ex catedra, ten a súa prolongación paifoca no favo de mel que significan moitas tradicións cafres, como as que enxalzan a Festa Nacional e episodios neronianos tipo o acoso e derriba do Toro de la Vega. Ese folclore de carácter festivo segue pesando como unha laxa sobre o maxín colectivo do español medio, e admítase ou non abona moitos comportamentos políticos. Porque existe unha retroalimentación entre esas crenzas de profundis e as tramas ideolóxicas que emprega a caste partidista para alcanzar o poder alienando maiorías. Iso si, con parecida énfase, desde esas mesmas latitudes embístese xenófobamente contra determinados costumes competenciais que, como o veo islámico, exhiben persoas de relixións contrarias.
Ponderando tales atributos parece difícil que só co xogo político dereita-esquerda, sen reverter o seu fondo telúrico, sexa posible avanzar cara a cotas máis altas, de xustiza, liberdade, solidariedade e humanitarismo. Que é o mesmo que dicir que sen evolución persoal previa non hai revolución de masas que valla. Ao coñecido e extraviado himno carlista “Por Dios, por la Patria y el Rey, combatieron nuestros padres”, habería agora unha coda suspensiva: “Por Dios, por la Patria y el rey, ¿combatiremos nosotros también?”.
