Os sólidos conservan a súa forma e persisten no tempo: duran; mentres que os líquidos son informes e transfórmanse constantemente: flúen. Como a desregulación, a flexibilización ou a liberalización dos mercados (Zygmunt Bauman)
Os derradeiros conflitos xurdidos en sectores da “nova economía” xa permiten perfilar un primeiro diagnóstico sobre o seu impacto na sociedade española da modernidade líquida. Falar de nova economía non consiste só en mencionar un ámbito “produtivo inmaterial” baseado nese triángulo das Bermudas que forman o reservorio do coñecemento, a internet e a globalización. A eses atributos hai que engadir o ámbito de dualización laboral en que se aplica, e tamén a súa pugna competitiva coa esfera produtiva tradicional que agarraches ás súas arremetidas. É o caso do conflito entre o sector do taxi e os servizos de mobilidade que firmas de vehículos de aluguer con condutor (VTC), tipo Uber e Cabify; a folga da bici-repartidores de Deliweroo; o plante das limpadoras de hoteis (“as kellys”) ou, máis recentemente, o plante dos vixiantes de Eulen no aeroporto do Prat de Barcelona. Todos eles con puntos coincidentes e aspectos singulares.
Arredor da disputa Taxi-Cabify asistimos a unha loita que balancea sobre dous formatos asimétricos de traballo autónomo e/ou independente. As profesionais do taxi son condutores a tempo completo e na súa maioría donos da ferramenta (como nos oficios) coa que prestan o seu servizo público. Foron ata agora os monopolizadores do transporte de pasaxeiros “ao detall” nas nosas cidades. Ante e frete a eles apareceron negocios VTC que utilizan a persoal asalariado sen vinculación laboral estable como choferes dos seus propios vehículos. O “low cost” que esa modalidade contractual supón converte aos Cabify de quenda nos depredadores naturais do mundo do taxi.
Nunha órbita semellante lócase a folga dos ciclistas que, como as persoas que traballan para Deliweroo e similares, apareceron nos medios ao protagonizar unha folga de pedais. Como moitos taxistas, estes “riders” achegan a súa propia ferramenta de traballo, pero nin polo diñeiro que perciben como repartidores, nin polo risco que asumen (puro esforzo físico e constante posibilidade de accidentes), poden homologarse a eses autónomos motorizados de maior rango. Neste sentido están tan indefensos como os servidores de Cabify, falsos autónomos ambos, vistos polos seus opoñentes do gremio do taxi como esquiroles. Hai un empregador que legalmente non o é que lles paga uns euros por cada viaxe para levar un porte a unha dirección cuxa axenda de clientes é de asínaa-plataforma. Un bucle que leva a repensar, cara ao futuro, as teses clásicas das relacións de produción.
E, ao cabo, está o litixio dos vixiantes de Eulen que asisten como axentes privados para a ordenación do tráfico interno de pasaxeiros nalgúns aeroportos. Aquí os interlocutores teñen perfís máis reconocibles. Por unha banda, estes traballadores actúan nun espazo público, e por outro, dependen dunha sociedade que gañou en concurso a externalización deses servizos dunha empresa, nesta ocasión da pública AENA. Por tanto, existe relación laboral e empregador responsable que facilita os útiles do traballo. Tamén unhas regras de xogo en forma de condicións de traballo entre patrón e “segurata”.
O que acontece é que debido ás contrarreformas laborais do PSOE e do PP (cada unha tivo enfronte unha folga xeral que con todo non logrou revogalas), a normativa vixente ampliou aínda máis o poder de decisión da parte empresarial fronte á sindical. Non só pola dualidade laboral que supuxo a aceptación de formas de contratos a tempo parcial (nas súas múltiples modalidades e fraccións), senón, e sobre todo, por dar prioridade aos convenios de empresa sobre os do sector (“fazaña” do PP). Desta maneira, as empresas polbo (multiservizos) como Eulen poden cercar á baixa licitacións con vantaxe fronte a outras especializadas en seguranza con convenios de sector. Saben que esa diminución a compensarán despois cun drástico machadazo aos custos salariais. Por iso o “xa abonda” dos vixiantes do Prat.
Todo iso configura un escenario que vai moito máis alá do que se chamaba “flexiseguridade”. Un modelo de organización que busca a adaptación permanente do traballador ao traballo mutante e deslocalizado sen demérito da protección social, jibarizada na actualidade a consecuencia da crise do 2008. Un paseniño desmonte do Estado de Benestar por efecto dunha “sobrecárrega” de prestacións nunha contorna adversa de diminución de ingresos, permitiu que a nova economía avanzase sen freo polo lado da desregulación salvaxe do marco laboral. Coas consecuencias que están á vista. Alemaña, o primeiro país que liberalizó o “traballo líquido” ao introducir o goberno socialdemócrata de Gerhard Schröeder os minijobs, (unha especie de emprego a xornal) coa Axenda 2010, logrou sacar o paro das estatísticas oficiais. Mas sete anos despois contabiliza máis de 7,5 millóns de persoas con “mini traballos2 que apenas cobran o salario mínimo, e en concreto o traballo doméstico está hoxe mellor pagado en España que no país xermano derreado do cuadril.
Con semellante horizonte non resulta raro que nos sectores máis afectados, xeralmente alleos ao interese das centrais maioritarias CCOO e UXT, aparezan brotes dun novo sindicalismo que lembra a iniciativas de loita de principios do movemento obreiro. Paros espontáneos, boicots encubertos, asembleas decisivas e mesmo folgas de solidariedade empezan a ser os acenos de identidade dunha onda de “loita de clases” que ás veces sorprende pola afouteza e unanimidade da súa execución. Aínda que este é outro cantar, posiblemente a dinámica que impulsa a eses conflitos mirouse no espello das accións defensivas dos estibadores cando, coa escusa da súa homologación coa Unión Europea (UE), pretendeuse “rescindir” os seus dereitos adquiridos dentro dunha modificación substancial das condicións de traballo.
En moitos destes exemplos existe ademais un solapamiento e unha dilución do papel do empresario en canto interlocutor válido. Contra quen deben dirixir as súas protestas os taxistas, aos condutores amateurs que tratan de gañarse a vida nos intersticios da nova economía ou aos contratantes da frota invasora? E os ciclistas, demandan a teor do repositorio de direccións onde deben levar os paquetes, aos fabricantes dos produtos que transportan? O simples feito de que o goberno tivese que intervir no conflito dos estibadores (que devolveron a pelota boicoteando os cruceiros dos antidisturbios no porto de Barcelona) e no dos vixiantes impondo un laudo, e de paso cernando o dereito de greve, demostra a zona de sombra en que se moven esas realidades laborais emerxentes.
Curiosamente, aínda que fose agora cando á calor da nova economía brotasen estes conflitos, o mal de atrás. A sorte estaba botada a medida que se ha ido xeneralizando a dualización desde a xa remota firma dos preconstitucionales Pactos da Moncloa en 1977. Un de cada catro contratos asinado o pasado xullo durou menos dunha semana. O que ocorre é que foi un goteo de décadas, como unha choiva fina que calaba todo o tecido social sen apenas impacto de rexeitamento. E ademais, porque as súas primeiras manifestacións producíronse en estamentos e oficios considerados de prestixio, onde parecía imposible que a precarización puidese darse. Por exemplo, os abusos cometidos no sector da comunicación cos bolseiros e estudantes en prácticas, sumidos nunha xungla de once tipos de contratos a cada cal máis degradante. Por non falar da vergoñosa explotación dos informadores gráficos “freelance”, que se xogan a vida a tanto a peza como corresponsables de guerra cunha escasa cobertura legal de parte dos grupos xornalísticos cos que colaboran.
A fórmula de empresas multiservicios ?low cost? que lle serviu a Eulen para alzarse coa conta de AENA, ten a súa vástago máis adiantado nesas redaccións virtuais onde uns xornalistas manostijeras redactan textos, sacan fotos e editan vídeos durante a súa xornada laboral para dotar de contidos tridimensionales ao medio, algunhas veces sen pisar o lugar de traballo. Por certo, nun sector onde o 80% dos seus integrantes está en paro crónico.
O traballador do século XXI está á intemperie. Sen centro físico de traballo, sen capital produtivo real, case se patrón reconocible, todo parece deseñado para un desarraigamento. A maior empresa de Portugal, Yupido, non ten empregados, só unha páxina web onde publicita que a súa misión consiste en ?dar infraestrutura e apoio aos clientes que necesitan operar con menos custos e maior eficiencia?. Volatilidade que non respecta a ninguén, teñan ou non formación profesional ou académica. En 2016 o 34,4% dos graduados con emprego en España traballaba en postos de baixa cualificación. Unha andrómena de traballo líquido e empregos gaseosos que só pode paliarse reinventando redes de apoio mutuo e empatía na sociedade civil que eviten o solipsismo laboral como unha nova servidume distópica.
Iso, ou tirar pola rúa do medio, e empezar a dicir adeus a un conceito fetiche de “homo faber” que canoniza o traballo asalariado (e forzado) para disciplinar a desigualdade e a servidume como indispensabel status vital. Iso inclúe desacreditar, e mesmo desacralizar, o código fonte “traballo”, dentro dun proceso xeral de deas-mercantilización da existencia. Empezando por lembrar que a expresión “traballo” procede do latín “tripalium”, palabra que designaba ao xugo de tres paus con que se amarraba aos escravos para azoutalos. Só así se pode empezar a alumar algo. Sobre todo cando ter un emprego non supón poder vivir con dignidade. Estamos a inaugurar un modelo-ghetto de traballadores pobres, con ingresos de subsistencia que fan imposibel integrarse na sociedade.
Porque cando nos limitamos a insistir obsesivamente nos desastres do sistema sen cuestionalo de raíz estamos a aceptar a súa lóxica interna. Podemos e debemos denunciar feitos incuestionabeis como que España sexa o segundo país de Europa en emprego precario ou o quinto con máis traballadores autónomos. Mas aceptar o código fonte de semellante distopía implica tamén asumir como efeito bumerán a contraparte de ter o segundo “capital humano” con menor índice de produtividade do continente. Co simples bucle acción-reacción, sen proactividade rupturista, non hai saída do labirinto. Non confundir todo isto coa Renda Básica Universal (RBU), que pode ser o modelo de beneficencia do mundo neoliberal para continuar a dominación e a explotación se se implanta á conta de enaxenar os servizos sociais esenciais.
(Nota: Este artigo tamén se publica en castelán no blogue El Salto)
