Como vas falar do mar cunha ra, se ela non saíu nunca da charca? (Zhuan Zi)
A reaparición inesperada do escritor vasco Joseba Sarrionandia nunha entrevista (http://www.naiz.eus/es/actualidad/noticia/20161119/el-proceso-de-paz-sera-como-andar-con-una-pierna), após trinta anos de forzada clandestinidade, propicia a reprodución do artigo que segue. Foi publicado en 2013 con motivo da aparición en castelán do seu monumental estudo sobre colonización e lingüística.¿Somos moros entre la niebla?”,, ante a obscena indiferenza dos clans culturais do país e os seus patrióticos púlpitos.
Mentres a industria cultural e a propaganda institucional promocionan libros de e sobre os caciques políticos que coroaron a transición (Felipe González e Suárez), ou haxiografías dos seus continuadores no negociado (Solbes e Zapatero), para tratar de recuperar á escaldada cidadanía, ese mesmo macizo da raza silencia e despreza olímpicamente un dos traballos máis complexos, suxestivos e ambiciosos publicados nos derradeiros anos porque detrás do seu autor, o filólogo Joseba Sarrionandia, hai un independentista vasco prófugo do cárcere onde cumpría condena por pertencer á primeira ETA antifranquista.
Sobre o papel, en España conviven tres nacionalidades históricas. E digo sobre o papel porque na práctica, quer dicer politicamente falando, o asunto desmerece moito malia eses 35 anos de experiencia de Estado das Autonomías. Ou quizais por iso precisamente, se pensamos na carga dominante que o termo Estado (único e indivisibel) ten na vixente Constitución. Por non falar da circunstancia igualmente abalante de que as dúas modificacións introducidas na norma suprema (aprobada en referendo cos seus episosidos de altercación e contenda) viñesen “impostas2 desde fóra. Concretamente polas necesidades desa pertenza supranacional á UE xamais referendada polos cidadáns. Incorporación vía opa que curiosamente derivou nunha perda de soberanía.
Ese quebracabezas de nacións sen Estado supón en realidade unha importante “descentralización administrativa” nutrida mediante transferencias a control remoto polo Estado central. Proba está nas dificultades financeiras e orzamentarias que sofren nestes momentos as Comunidades debido ás restricións que o Estado patrón impón para xestionar a súa propia austeridade. Un axuste decretado pola Comisión Europea (CE) e outros organismos tan orfos de lexitimidade democrática como o Fondo Monetario Internacional (FMI) e o Banco Central Europeo (BCE).
Euskadi, Galiza e Catalunya son esas nacionalidades históricas (con sedimento no pasado xeracional) cuxa precariedade identitaria sobrancea na rareza que supón velas nomeadas nas súas linguas vernáculas pola galaxia institucional e mediática.
Tal reticencia á hora de nomealas indica que substancialmente hai dúas maneiras de relación entre “elas e nós”. Non é o mesmo como as percibimos nós a elas, que como nos perciben elas a nós. Pódense pescudar moitos termos meios e todos serán insatisfactorios, mas poderíamos falar dun denominador común baseado en varios inputs e outputs. Con ese esquema de partida, a nosa idea de Galiza tería bastante que ver cunha xeografía agreste e afastada (finisterre), de sufridos paisanos apegados á nai natureza, como se demostrou na fenomenal mobilización da catástrofe do Prestige que danou a terra e mar sen solución de continuidade. Euskadi compartiría con Galiza algo desa idiosincrasia inmersa na patria ancestral, co engadido dun toque máis industrial e mundano. E Catalunya, que asume con Euskadi unha derivación pirenaica, atopa na tradición comercial e burguesa a súa denominación de orixe
Submetidos ao xustillo do centralismo neoborbónico, Euskadi, Galiza e Catalunya négaselles o seu dereito a decidir coa escusa de que esa facultade corresponde de xeito exclusivo e excluínte ao pobo español, teórico depositario da soberanía nacional.
Coma se ese mesmo pobo español fose consultado para decidir a forma monárquica do Estado, ingresar na Unión Europea en 1986 ou reformar o artigo 135 a Constitución en 2011 para cuñala no ADN do neoliberalismo rampante. O Estado español e os seus respeitivos gobernos do PSOE e do PP utilizan aos españois como escudos humanos para levantar unha barreira que impida de xure e de facto o inaelienable dereito ao autogoberno de vascos, cataláns e galegos. Impermeabel a ese feito diferencial que é a base do pluralismo democrático, desprezan cando ignoran. Resulta tráxico o esquecemento que “a España eterna” ten da cultura catalá, vasca e galega. Posiblemente só as súas ricas e diferentes músicas conseguen escarabullar esa esterqueira de altiva parvicie en que atrincheira a Villa y Corte. De Mikel Laboa a Lluis Llach, de Luar na Lubre a Eskorbuto, de Kepa Junquera a Maria do Ceo, nada parece interesar a Madrid máis que o urro da súa estaca.
Porén, é no eido da literatura e sobre todo no do pensamento onde a estratexia do ferrollo vai alén de si mesma. Do Ebro para abaixo, “Santiago y cierra España”. E non digamos xa se o autor é vasco e encima acumula da súa etapa xuvenil o “estigma” de facer parte da ETA. Entón o tempo non existe, pasa en balde, non hai redenzón posibel. Os puros que basearon a “sacra” transición na impunidade da criminalidade franquista, pónselles rixo o pelo, e xeran alarma social cando saen presos que cumpriron máis de 20 anos pola derrogación da inxusta doutrina Parot. Tanta estulticia está nos xenes. Se o PSOE voltou para reivindicar con todo o seu dominio as políticas de espolio e saqueo social de Zapatero, da caverna ccómpre mesmo agardar un louvabel viva a morte! que rubrique o seu delirante abaixo a intelixencia!
Esa asfixia social, severamente inducida por meios de comunicación e institucións, é a que sufriu un dos libros máis importantes publicado en anos en todo o Estado español. Refírome ao monumental traballo de Joseba Sarrionandia, “¿Somos moros entre la niebla?”, Premio Euskadi de Ensaio 2010, reditado en castelán en decembro 2012 pola Editorial Pamiela de Pamplona. Case mil páxinas de erudita e creativa indagación sobre o racismo, a linguaxe, a ordenación económica do mundo, a infeliz liberdade e a exclusión das minorías, entre outras moitas cousas. Un asisado dicir arredor do “ser humano como suxeito” a través das viravoltas do pobo amazigh, nómade á forza na ribeira rifeña do mediterráneo.
Trátase dunha investigación que transcende o seu concreto motivo de estudo para revelar a dinámica que rexeron as leis de dominación e explotación desde os últimos procesos de descolonización. Fornecido dun impresionante anexo de 1303 citas, de Norbert Elias até Julio Cortazar, esta obra que a mentalidade inquisitorial da industria cultural ten colocado nun virtual “índice de libros prohibidos”, é por dereito propio unha referencia incontornabel para entendermos desde unha perspectiva irreverente iso que os ígnaros falcóns chamaron “choque de civilizacións”.
O cerne da obra supón unha recreación histórica, impresionantemente contextualiza, da loita da comunidade amazigh pola súa supervivencia, quer contra o colonialismo español quer fronte ás arremetidas da súa propia contorna “moura”. Nese sentido, o monte Gurugú, situado fronte a Melilla, resulta un protagonista elocuente do cenario onde por primeira vez ensaiouse a guerra química contra poboación civil e os rifeños de Abd-el-Krim por parte dos militares españois da restauración. Acontecimento hogano resucitado por outra reedición monárquica que, fiel á vella escola africanista, emprega aramados inzados de concertinas para impedir que os sen papeis subsaharianos que amorean ao pé do Gurugú poidan entrar na península, antesala da cobizada UE. Non recuperados do espanto de Lampedusa, os nosos democráticos gobernos optaron por pasalos a navalla para evitar que os inmigrantes perturben o soño europeo.
https://youtube.com/watch?v=Kpljk-ywO-o
“Nada está escrito”, afirma Sarrionandia nun dos poucos lances que fala en primeira persoa sobre a idea que guiou a súa ambiciosa exposición, onde se mestura filosofía, política, ciencia, antropoloxía, dereito, filoloxía, poesía, historia e un rol de saberes propios dun enciclopedista. “Non somos mouros. Tampouco vascos. E, como non somos nada, podemos decidir que queremos ser, e que queremos facer. Non somos máis que o que fagamos”, repite nunha especie de advertencia contra o fastío da resignación. O seu non foi nen un “testamento, nen un proxecto político, nen unha intimidación”, advirte. “Foi como atravesar a brétema durante un longo percurso cunha maleta chea de palabras”.
¿Somos moros en la niebla? tira o título do verso dun escritor atormentado de vascoespañolismo, Miguel de Unamuno, ao que Sarrionandia lembra tamén como o formulador do termo “democracia orgánica”, e co que parece xogar a un ardil de fluxos e refluxos semellante á trabaxe-desdobre que Niklas Luhmann estabeleceu sobre o concepto “alter ego”: “alter é o que manda, o imperioso, e ego, o que obedece, o submetido”. Trátase do poema unamuniano “Salutación a los rifeños”, escrito contra 1909 no contexto da Guerra do Rif e da Semana Tráxica de Barcelona, do que o Premio Euskadi de Ensaio 2010 sinala que “asume ese nós prepolítico para facerse preguntas desde o desconcerto por un esclarecemento colectivo”. E di así: “¿somos moros en brumas? /¿rifeños desterrados?/¿las hoy secas espumas /de un algara del mar en su reflujo?”
Como os tempos non están para líricas, esta nota é irrevogabel, non ten dúvida, afirma: somos mouros na brétema.
