Nen a nación é estatua nen o pobo río

Ainda algo pasmado tanto pola posición que adopta como polo ataque de artillería metafórica de Antón Dobao no artigo Entre unha estatua de bronce e un río (Praza) , acho que tirar das analoxías da estatua e do río para tratar o sempre escorredío tema da “nación” e do “pobo soberano” ten os seus riscos, nomeadamente en forma dunha deformación que adoita presentalos coma contrarios a partires dunha noción de “nación” que nada ten a ver coa dimensión política do nacionalismo democrático das nacións sen estado – se cadrar menos no caso galego-  cando non se lles adica unha análise desapaixonada e rigorosa. Unha apresentación así dá pé a alargar a confusión introducindo no discurso mais un exemplo de moralización da política -na antesala dun foro político que pide deliberación e entendimento- alimentando a forte dimensión emocional que ten de seu cando a tríada nación, estado e nacionalismo caracterízase precisamente pola mútua tensión dos seus compoñentes.

Ainda que non é o propósito deste artigo facer un refrito das diferentes posicións ou examinar os alicerces das diferentes partes dos debates que xiran arredor das “unións “ e “encontros”, estou interesado desde a distancia en debullar o uso que se fai de determinadas categorías que eclipsan a posibilidade dun debate político menos debedor dun sistema binario que, pola súa propia natureza de resentimento, debilita a capacidade de actuación e non se abre necesariamente á paisaxe política por moito que esta se predique ou cante.

Dobao avanza supondo unha serie de definicions metafóricamente arroupadas que son, quer unha lectura sobredimensionada, quer unha terxiversación intencional desde o momento que adopta unha posición que alicerza nunha desmesurada sospeita que o aboca sen remedio á melancolía e a un beco sen saída mentres sebrevoa a “estatua de bronce” cun arcanxélico bater de asas. Un chega ao final do artigo sentindo como se  estiver diante unha imprecación ou exconxuro que oculta unha sedución sen atributos. Ao cabo, nada se dí do que pensa da representación política como tal no espazo político galego ou se a horizontalidade dos movimentos sociais teñen conectado realmente coa producción biopolítica de precariado e de emigración.

Do que se deriva unha diverxencia fundamental na consideración do momento político actual que ignora ao mesmo tempo, a pesar de que se amostra valedor do heteroxéneo-herético, que na prédica todo acaba reducido a un dualismo fundamental embarcándose nunha aventura destinada á ofuscación conceitual dende o principio. Ao reconstruir sub specie aeternitatis a recente desavinza interna do nacionalismo galego, desbota a correlación evidente entre ese momento ideolóxico e o terreo cambiante da sociedade galega á que tanto apela. Infelizmente,  non hai nada fluido, nin sequer na  reflexión de Zygmunt Baumann. En calquera caso, trátase dunha tendencia, non de algo terminado. Mesmo se fitamos a idea dende a socioloxía do traballo, a rede horizontal na producción, a autonomía e flexibilidade cooperativa no traballo, son apenas espellismos xa que na maioría dos casos non o é e conducen ao aillamento e a anomia. De trasladarmos esa lóxica á organización política decatámonos que as “fluideces” precisan algunha forma de organización política ou de delegación. Mesmo na tesitura de enxergar un alén da representación política como espazo baleiro que conecta tanto como separa representados de representantes.  Ao meu ver non hai que engadir lastre, o relevante agora é a experimentación levada a cabo por uns e por outros, xa que hai xeiras mais importantes nas que traballar.

Porén, segundo a técnica preferida por Dobao, o “nacionalista tradicional” é un finxidor (categoría á que o autor naturalmente non pertence, non sei se completamente) que fronte a construcción social do galego como cidadán subalterno -o infalibel sub-proletariado mesetario- a súa achega na creación de formas de autogoberno a través de partidos, frentes políticas, asembleas e outras estructuras de transformación e emancipación da poboación, padecía un terribel andazo de impiedade  inédita no mundo.  É visto como un atranco para adoptar a perspectiva “fluida” do cidadanista virtuoso, que no relato do comparativista é fixada como [cito] “soberano porque se determina a decidilo todo democráticamente, non por ser expresión dunha transferencia de poder a un ámbito representativo. O pobo soberano como protagonista do relato que articula a nación-río, que nada ten que ver coa Idea Pobo como transferencia absoluta a un ente individual. O pobo soberano é multitudinario, ou sexa, esquivo coma o río no que nace.” Quen así se expresa adopta unha aparente perspectiva cidadanista para alén do ben o do mal da representación política como se estiver en oposición directa -estridente, afirma- coa estaticidade que lle atribue á nación-bronce. A nación sería así o relato pétreo do inmutabel fronte ao rio de multitudes. O autor é quen decide quen é río e quen estatua,  obviando que esa “tradición” é unha experiencia de formación e de apredizaxe colectiva sobre  gobernarse a si mesmos, de tentar pensar o xeito en que a mudanza poda acontecer mesmo para experimentar formas de delegación que, en calquera caso, nunca deberán ser de sustitución.

Ao enxergar como fonte de todos os males a Nación-Estatua de bronce-Plataforma achega unha ilusión simétrica xa que ao fetichismo do “nacionalismo tradicional” opón un fetichismo do social indiferente ás mediacións políticas. A técnica preferida de Dobado é tomar unha noción tradicional de nación e de nacionalismo e asociarlles unha categoria aparentemente oposta. O “relato fluido” é mais importante que os intereses particulares ou de partido, que a “Idea Pobo” afírmase, para animar ás partes a sacrificaren programas en beneficio do ben superior do “suxeito da nación-río, o pobo”. Mas semella que o principio vale para todos menos para un, aquel que sempre permanece elidido da peana.

Mesmo alegando certa proximidade coa artillería metafórica e a querencia de Dobao polas fluideces, non é doado deixar de percibir o carácter vago e mesmo contradictorio desta perspectiva que ignora as condicións da súa propia discursividade e tradición. Elude que a “estatua” non é menos natural que o “río” ou a “maré”, a “nación” do que o “pobo soberano”. Un xeito cómodo de eludir cuestións chave – como o principio de representación ou a crítica dos modelos tradicionais tanto de partido como de acción no contexto actual- e baixo a bandeira do “antiesencialismo” guindar unha desconcertante falta de diferenciación dos niveis ontolóxicos da realidade social que mesmo provoca saudade do determinismo económico. O que fica é apenas o xogo de subxetividades desexantes que só perciben a palla en ollo alleo.

Quer dicer, que as mudanzas na defición de “nación”, “estado”, “pobo”, “nacionalismo” altera as defincións do par restante. Por exemplo, identificando “nación” a partires dos atributos dunha “estatua de bronce” estase a reflectir con siso a realidade do nacionalismo galego actualmente emprazado – que define como “tradicional”- e o seu percurso histórico recente? Cando esta imaxe é adoptada para influir na defición de “nacionalismo” emprazado no país no preciso contexto dun estado que se autodefine como unha institución política unitaria que non recoñece a súa diversidade nacional interna, o nacionalismo das minorías está obrigado a estar influenciado pola falta de recoñecemento da súa condición de nación ou pobo soberano por parte do estado nun escenario onde hai síntomas evidentes de radicalización do “nacionalismo de estado” e a resistencia deste a renunciar as eidos fundamentais da súa soberanía. Lembremos que o innegociabel nacionalismo español naceu como resultado dunha reacción contra a modernidade (anarquismo e socialismo) e contra os movimentos nacionalistas catalá, basco e galego. Como é sabido o termo “nacionalidade” que se equiparaba a “nacion” acabou deturpado e asimilado a rexión.

Porén, é dificil identificar na simplificación da estatua e do río máis do que vaguedades debruzadas entre a fasquía durkheimniana -aquela que sitúa os obxectivos “humans” por riba dos “nacionais”, onde a “patrie” tería un guión chave no proceso de moralización- e aquela outra perspectiva de raiceiras marxianas que poderiamos fixar como “internacionalista” xa que o seu obxectivo fulcral sería o da “emancipación universal” ainda que o próprio Marx se ocupaba axiña de matizar que só sería posibel se as nacións se libertaban dos seus conquistadores, porque só así os operarios poderían asisar en termos internacionais sobre unha solidariedade de clase. A historia vén contrariar estes dous lindeiros e se alargamos e inserimos no debate as conviccións republicanas e interclasistas de un Mazzini, quen consideraba que só através das nacionalidades se podería acadar unha democracia para Europa, albiscarase que a “fraternidade dos pobos” e o democratismo nacionalista completaria a análise de antagonismos de raiceira marxiana. Con certeza, o nacionalismo xogou un papel chave na modernidade, amostrándose como motor de mudanza. Asociado desde a Ewiger Landfriede (Paz perpétua) de Kant coa lóxica do pior (xenofobia, totalitarismo, racismo,etc) e vencellado a unha teoría política oposta ao ideal cosmopolita. Esta hostilidade deriva da asociación do nacionalismo coas ideoloxías non-liberais e totalitarias e a violencia exercida no seu nome- entre outras a padecida polo pobo galego durante a ditadura franquista. De feito, a fasquía moralmente relevante da identidade galega é o estar atravesada non só por unha “comunidade de lugar”(Erkine) mas pola superposición de diversas comunidades non territoriais,entre elas, as diversas emigracións. Non é trivial que o pensamento galeguista se fraguara dun xeito conscente e consistente no horizonte onde nacionalismo democrático e cosmopolitismo van de brazo dado.

Convén lembrarmos, ao xeito benjaminiano, que os dous rostos de Xano do nacionalismo -lóxica do pior e movimentos sociais que defenden o dereito a existir- partillan porén un mesmo tronco. A estatua de Xano, sexa ou non de bronce, non pode ser fitada de xeito demediado e menos sen presentar o que se entende por “nación “(grupo humano conscente do facer parte dunha comunidade que partilla unha cultura común, territorio demarcado, pasado común e proxecto común de futuro e reclama o dereito de autogobernarse) e “nacionalismo” (sentimento de pertenza a unha comunidade cuxos membros identifican cun conxunto de crenzas, símbolos e xeito de vivir e partillan unha vontade de decidir sobre o seu porvir político en común). Como teoría política, nación e estado deberían ser coextensivos, se ben esta congruencia adoita ser a excepción. Certo é que non todas as nacións están preparadas para devir un novo “estado” (monopolio de uso lexítimo da forza da forza física dentro dun determinado territorio, na definición de Weber).

Da leitura do texto de Dobao dedúcese que non é trivial nel nen por acaso, o uso reiterado de símiles xa que non se ve por parte nengunha en que xustifica a súa armadura conceptual inserindo de paso unha inespecífica referencia ao conceito de “multitude” que non permite debullar de que é que nos temos que preocupar. Se é en referencia á “multitude” de Negri-Hardt, entón debería explicarnos que significa no preciso contexto galego “facer multitude”, na xeira gramsnciana de construir conciencia política da multitude. Xa que aquela soérguese artellando desexos, loitas e teoría e non comezando por ignorar que a complexidade non é aleatoria nos novisimos movimentos sociais nin a multitude unha substancia imanente. Pola contra, a hipóstase teleolóxica do “pobo soberano” sería tan aletoria como os conceitos de “nación-estatua” e “nación-río” que utiliza no texto. Por outras palabras, a política non coincide coa xestión do que hai, coa administración. É ese plus -que Dobao semella endosar única e negativamente á categoría de nación como “estatua de bronce”- a plusvalía simbólica que tamén atinxe á noción de “pobo soberano”. Na versión pretendidamente postesencialista do filólogo o axente do xuizo final xa non é a nación, mas o pobo soberano por entender que aquela encerra a miseria do pétreo e da verdade revelada. Que Dobao ache na referencia teolóxica un dos atributos negativos e despectivos do “nacionalismo tracidional” non é anecdótica e contrasta coas referencias relixiosas que sempre houbo nas teorías críticas e, nomeadamente, no pensamento crítico actual, de Badiou a Negri, de Zizek a Agamben,de Bensaïd a Eagleton logo do devir dramático das sociedades socialistas e do debalo  conceptual do movimento obreiro. Todos eles debruzan no problema da “crenza”, en como é posibel continuar acreditando cando todo vai do aveso en circunstancias pouco propicias….acreditar no inexistente?

Cando afirma “Soberano [o pobo] porque se determina a decidilo todo democráticamente, non por ser expresión dunha transferencia de poder a un ámbito representativo”, “soberano” cúmpre as mesmas funcions que o conceito de “nación”, o que non deixa de provocar pasmo. Mas hai algo así como unha decisión democrática afora do ámbito representativo? Velaí, ao meu ver, o cerne da cuestión, e non porque a noción de “nacionalismo tradicional” teña connotacións negativas derivadas por outra parte de non ter acadado hexemonía política, porque tíralle o vestido a arbitrariedade semántica que está na base da súa formulación.

Con certeza, o diálogo fainos visibles e diferentes. Se o facemos é para expornos, non para blindarmonos nas próprias posicións con sofismas retóricos (coa excepción do diálogo político que, en democracia, procura o consenso, mas non a verdade, lembrémolo).Por moi bentintencionadas -e provocadoras- que sexan as sús motivacións ético-ideolóxicas, o paradoxo é que Dobao esíxelle ao “nacionalismo tradicional” uns requerimentos que non exixe ao significante-mestre denominado “pobo soberano” – categoría determinada non se sabe ben como e da que por momentos semella erixirse en portavoz- que tendo entre os seus atributos unha inespecífica e mesmo esotérica fluidez, acabase tornando tan esencial do que o “relato da estatua”. As “liquideces” poden derivar tamén nunha infravaloración da significación moral da identidade nacional cando esta reclama que os termos da xustiza distributiva teñan de ser definidos en termos dos compromisos nacionais das persoas. Eís a nación enxergada como tipo específico de relación (sentido de deber e coidado cara os outros, responsabilidade en primeira persoa) que se establece entre os individuos que fan parte dunha comunidade e a proxectan de brazo dado do ideal cosmopolita. Aquí o “ben común” non é algo dado, mas o que hai que definir. Dobao dá por sentado que o preocupante é a numinosa categoria de “nacionalismo tradicional” no corazón da práxe política, obviando que talvez sexa a sublimación dos ideais da esquerda no ámbito da escrita os que non lle permitan debullar que para nos achegar mínimamente a una democracia deliberativa precísase un alto grao de confianza e comprensión mutua (e evitar a “naturalización” subrepticia das relacións de poder). Porén, o feito de que utilice constantemente o apelo ao numinoso e ao sagrado é unha técnica que lle permite sublimar – retranqueiro – a súa cárrega de de resentimento, mas así tamén acada o seu nivel de saturación. Cal é, portanto, o programa positivo de Dobao para o momento presente? Tal e como sinala o título do seu artigo, trátase ante todo de debullar o “entre”, mas non percebimos nel compromiso de navegación entre as augas, mái ben implacabilidade. A solución non semella ser para el resolver o conflito senón revelalo.