off
Ensaio, Lendas — 21 Decembro, 2013 at 9:45 a.m.

Quen nos vai fornecer de eternidades?

by

Cerrar podrá mis ojos la postrera

Sombra que me llevare el blanco día…

Mas no, de esotra parte, en la ribera,

Dejará la memoria, en donde ardía…1

Francisco de Quevedo


Dos mares planetarios

No ano de 138 a. XC., Décimo Xuño Bruto chegou ao Limia. En torno a este río tecérase unha lenda arrepiante: a do Esquecemento, Lḗthē ou Flumen Oblivionis. Traspasándoo, entrábase nun mundo ignoto e sen retorno… porque xa nada do propio pasado se lembraría.1 Millares de anos antes, moitos antes de ter inzado de petróglifos os rochedos galegos, e aínda moitos antes de se abeirar castrexos e alertárense reflectindo en espellos de bronce os raios de sol, unha impresionante civilización megalítica poboaba aquel arcano territorio. Brétemas inverosímiles, creadoras de almas melancólicas, agochaban receosas os cumios das serras e deitábanse preguizosas nos leitos dos ríos que traían, anovadas, augas dos mares planetarios. Audaces templos de pedra ateigaban o seu chan. Neles, desafiando os deuses, a humanidade soñou por vez primeira coa eternidade.

Pomba mensaxeira do meu pobo que percorres no vento o teu camiño cando o ceo cruces sobre o Limia esquece que tiñamos un destino.

Céibanos da historia xa contada e dános un futuro indefinido foron tantas as saudades enxugadas que quixéramos crear un novo río.

Impolutos chantar a rella ao fondo abrir na terra un suco incontenido sumir todas as augas que escorregan pola tona dun pasado imperativo.



Festa do Esquecemento. Xinzo do Limia
Festa do Esquecemento. Xinzo do Limia


Coraxoso, o procónsul Bruto cruzou o Limia portando o estandarte: insignia do poder de Roma ao que aquelas tribos tiñan por destino someterse. Dende a outra beira, como proba de non terse esquecido, chamou, un a un, aos seus xenerais. E retomaron a marcha asoballante.


Morte e resurrección

A idea primixenia de todas as relixións estaría inducida pola toma de conciencia do carácter cíclico da natureza: o sol, a lúa, a chuvia, as follas das árbores, as flores, os cereais… sempre renacen despois de se ter mergullado na terra (ou no mar). Sempre regresan. Mesmo a marea, e o vento, tamén regresan. A materia cambia, mais o espírito retorna; presérvase a natureza da especie. Isto xeraría o concepto de alma, que mora na materia mais non é mesmo materia, senón que encarna nela.Santuarios de morte e resurrección, os dolmens -as construcións funerarias máis antigas de que se ten noticia- garantían a continuidade do clan e da tribo, xa que era neles onde as almas dos mortos, alí soterrados, pasaban aos novos nacidos no grupo, garantindo así a supervivencia como estirpe. Nada mais nacer, o bebé era levado ao dolmen para que o espírito do clan entrase nel. (Repárese na semellanza coas crenzas das diversas relixións cristiás: Deus infunde a alma ao feto). Porén, na civilización megalítica non é unha alma absolutamente singular, senón que participa dun “alento” común, pois partillará unhas características fisiolóxicas e culturais-conductuais co resto da estirpe (hoxe podemos falar disto con confianza, en termos de Xenómica, e mesmo de Socioloxía, que acreditan na exactitude da concepción megalítica). No Brahmanismo hinduísta a alma individual chega a ser identificada coa alma universal, o espírito da Natureza.

 

Pedra do Mouro en Oleiros-Ribeira (Dolmen de Axeitos)
Pedra do Mouro en Oleiros - Ribeira (Dolmen de Axeitos)

Dolmens de laxe ciclópea

Que ímpeto vos erguera?

Santuarios de vida e morte

Que esperanza prometeran?

 

Cando alguén nace, levamos flores. Para namorar, regalamos flores. Flores que representan a vida ou a danza do namoro, preludio do encontro reprodutivo.Nada hai na nosa contorna cunha carga simbólica tan notable, tan aparente, tan ostentosa de vitalidade. Porén, tamén cando alguén morre levamos flores. Daquela, cal é o sentido íntimo desta conduta aparentemente paradoxal?

Porque soterramos os mortos? Non, non me refiro ao acto profiláctico de evitar a putrefacción na tona da terra nin ao acto social –rutineiro ou de honra-, senón ao sentimento, á nostalxia. Talvez porque confiamos nalgún tipo de inmortalidade, de reencarnación, de resurrección, de regreso. Tódalas relixións primitivas crearon o seu propio mito en torno a isto (a relixión católica vai ben lonxe: postula a inmortalidade da alma e promete a resurrección da carne). Abraia a coincidencia entre os máis distantes pobos na data de honra ás ánimas dos mortos: por volta do 1 de novembro.

A vela ao ocaso

a rumbo do vento.

Prende fogueira de xesta

alá enriba no outeiro.

Cara o areal

unha nao antiga

ven sucando o mar.

O efecto conxunto “caveiras-lanternas” da tradición Atlántica (Defuntos-Candeloria) aproxímanos aos cultos romanos a Ceres ou Proserpina, adaptacións dos de Demeter e Perséfone do Olimpo grego que, á súa vez, asimilan os cultos exipcios a Isis2 e Osiris, herdeiros da mesopotámica Inunna, semellantes aos de Iemanjá no Brasil –por súa vez orixinaria do panteón Ioruba de Nigeria, trasladado ao continente americano polos escravos, e celebrada o día da Candeloria-. De semellante factura son os festexos de culto aos mortos no México, ou na China. Nos pobos nórdicos (Noruega, Suecia, Islandia…) consideraban que os ventos que traía consigo novembro – outra vez o día dos Defuntos- provocábanos as almas dos mortos ao abandonaren a terra dos vivos.

Demeter foi venerada en Eleusis, centro espiritual da relixión órfica, onde se celebraban os misterios e os ritos de iniciación e revelación. A súa filla Perséfone foi raptada por Hades, deus de ultratumba, que se namora dela e lévaa á súa morada, nos Infernos. Despois dunha infrutuosa e longa procura, de ignominioso sufrimento, Demeter vólvese vella e abandona a súa misión de dar fertilidade á terra, que fica estéril.

 

En terras e mares coñecidos

non puiden encontrarte.

Tampouco no ar estabas

e quixen procurarte

tras da liña branca do horizonte

… sempre distante.

 

Daquela intervén Zeus, que chega ao acordo con Hades de que cada ano Perséfone volverá á terra coas primeiras plantas, para retornar ao mundo subterráneo despois das últimas colleitas. Así, o ano queda dividido nun período fértil duns nove meses -dende as primeiras semiadas até as últimas recolleitas-, e outro estéril, improdutivo de Defuntos á Candeloria, cando se retoma o ciclo agrario.


Amilladoiros

 

Se ben non poidamos cualificalos de “construcións”, os amilladoiros son motivos funerarios moito máis antigos ca os dolmens. Están formados por pedras amoreadas á beira dos camiños dalgún santuario, que van deixando os romeiros que acoden en perigrinación. As razóns, fondas e esotéricas, en xeral non son explicitamente coñecidas polas multitudes que secundan o rito. Leando Carré Alvarellos (dicionario de 1951), considera que poden ter un significado de penitencia persoal ou, noutros casos, que son unha especie de invocación á ánima dalgún familiar finado que non puido cumprir a obriga de ir á ermida en vida. Na mesma interpretación abondan Eladio Rodríguez González (dicionario de 1961) e Franco Grande (1972), destacando os santuarios de Santiago Apóstolo e o do Santo André.

Relata Herodoto (historiador helénico do século V a.C.) que no culto tracio a Hermes, deus condutor das almas por ultratumba, realizábase o rito de amorear pedras, unha cada penitente. Xa no Antigo Testamento, no Proverbios de Salomón, se fala disto.

indo para o Santó André

seica me veu un agoiro:

non puiden deixar a pedra

no primeiro amilladoiro

(Popular)

Amilladoiro cristianizado no camiño ao Santo André
Amilladoiro recentemente cristianizado no camiño ao Santo André

“Ao Santo André de Teixido vai de morto quen non foi de vivo”, algo máis ca un retrouso, un código críptico da romaxe de máis raizame popular que, a dicir de Murguía, rivalizaba coa de Santiago – estoutra amparada polos poderes civís e relixiosos-; e fai notar que o feito de seren cristianizados eses cultos baixo a advocación a un apóstolo é indicador inequívoco da súa importancia –tal como se ditaminara nos concilios de Toledo dos séculos V e VI –da nosa era, e así figura nas correspondentes actas que se conservaron a través de sucesivas copias -.

Nas antigas relixións da India as almas dos mortos seguen a comunicarse cos vivos, e toman os alimentos que se lles ofrecen. Así ocorre tamén nas relixións das tribos esteparias rusas: o domovoj é unha ánima dun antepasado que mora no lar, para quen se lle deixan alimentos á noite. E máis pretiño, en Portugal, na noite de Todos os Santos era tradición preparar a mesa con castañas asadas reservando lugares para os mortos da familia. Dun ritual desa natureza procedería o popular magosto3. 

E magos denominábanse os sacerdotes medos, iranís de orixe ario, que ofrecían sacrificios en honor das ánimas dos seus mortos para regresaren e protexeren os vivos. En centro-europa, os serbios Badnje comparten a cea do Nadal cos espíritos dos mortos – eles celébrana o 6 de xaneiro-. Tamén as ánimas dos mortos eran invocadas no oráculo helénico con carácter protector. Pode que non estean moi lonxe disto as advocacións aos santos católicos, aos que facemos prece fronte a calquera necesidade. 

 


Día de reis

Como xa foi referido, as antigas civilizacións festexaban o nacemento do Sol (solsticio de inverno) e en todas se ofrecían presentes: invocacións á boa sorte, á protección divina. Os evanxeos non din cando acontece o natalicio de Xesús. Foi moito despois, en tempos de Constantino I (S. IV), que se decide incluílo dentro dos festexos do nacemento do Sol.

Tampouco din os evanxeos cando é que chegaran os “reis magos”. Nin din que fosen tres nin reis, senón sabios -os evanxeos apócrifos contan que eran discípulos do astrólogo Zoroastro-. O que si din é que levaran ouro, incenso e mirra: 

OURO: metal apreciado, de valor simbólico (nobreza) e material. Non obstante non me cadra ben neste episodio, pois non semella haber un interese material suxacente, e o ouro sempre o tivo, dende as máis antigas civilizacións. Persoalmente adiro as interpretacións á prol de que se trataría de ouro líquido (aceite de oliva), polas súas propiedades curativas, xa descritas por Plinio o Vello no século I: cicatrizante, relaxante, regulador do tracto intestinal e da tensión arterial..-. O “ouro líquido”, ofrecíase como presente a Amón-Ra, o deus solar exipcio

INCENSO: obtido de árbores africanas e asiáticas do xénero Boswellia, contén irihodrocannabonila, unha droga lixeiramente aditiva: o aroma fai máis profunda a respiración, relaxando a mente e, polo tanto, axuda á meditación.

MIRRA: resina obtida do espiño, árbore de orixe africana, é usada na preparación de medicamentos. Os exipcios empregábana no culto ao Sol e como ingrediente na momificación.

Alén doutras interesantes interpretacións que poidamos facer, unha conclusión é clara: os “Reis” non lle levaran brinquedos ao meniño.

 


Romeiro do Alén

No norte de África, desde o Mediterráneo occidental ata o Atlántico, encontráronse tamén amilladoiros, tendo sido escavados algúns deles. Contiñan restos óseos humanos moi ben conservados (sería difícil ter acó tanto éxito, pois a acidez do chan galego remata cos restos de natureza orgánica, como xa se dixo antes).

 

O amilladoiro do Guetar, exhibido no museo do Bardo,Túnez, ten unha antigüidade por volta dos 40 000 anos.
O amilladoiro do Guetar, exhibido no museo do Bardo,Túnez, ten unha antigüidade por volta dos 40 000 anos.

Tamén hai notables coincidencias entre gravados rupestres do Sahara atlántico e galego-portugueses, á súa vez semellantes a outros bretóns, irlandeses… A hipótese dunha familia cultural atlántica encaixa ben neste escenario para o cal, por outra parte, hai unha base xeo-climática clara: estamos a falar do pleistoceno, unha época dominada pola glaciación Würm, na que hai dous períodos interglaciares –duns dez mil anos, cada- que se corresponden ao paleolítico medio (hai uns 60 000 anos) e superior (hai uns 35 000) –remataría hai uns 10 000 anos, dando paso ao mesolítico: agricultura, cerámica e cultura dolménica-. Nos períodos xeados, as colectividades humanas tiveron que migrar cara o sur para sobreviviren e, xa que logo, volverían cara o norte (perseguindo a caza e procurando novos nichos ecolóxicos para a recolección de froitos e legumes, para o marisqueo…) nos períodos interglaciares. Estas migracións duraban centos de anos e os períodos de convivencia miles, producíndose a fusión xenética, cultural e relixiosa dos diferentes pobos.

A morte desconcertante: o enigma do absoluto, do irrevogable. Romeiro do alén, é xa unha ánima que vaga nas tenebras à procura do mundo da luz que abandonou, enfrontada á incerteza do regreso. Os misterios de Isis celebrábanse na cidade mítica de Heliópolis, na beira do Nilo: todos os exipcios debían peregrinar ao menos unha vez en vida, senón a súa alma tería que facelo despois da morte. Dende milleiros de anos antes, des o paleolítico superior, unha tal romaxe de vivos e mortos percorre o Noroeste cara Teixido.


Anotacións

 1- Nese soneto, “Amor constante más allá de la muerte”, Quevedo recrea, precisamente, o mito do Leteo (Lḗthē): ao morrermos, a alma debe que atravesar o río do Hades (o Alén, o inferno sen esas connotacións de pecado que o catolicismo lle atribúe) onde perderá todas as lembranzas. Noutras versións do mito grego, o que se atravesa é unha lagoa: Estixia. Con frecuencia nos relatos, a travesía realízase nunha lancha conducida por Caronte, o barqueiro dos infernos. Ao final dos versos chega a sublevación por medio do amor: “Polvo serán, mas polvo enamorado”.

2-Isis é o nome que lle deran os gregos á deusa exipcia Ast (nótese o paralelismo con Astarté, Mesopotamia). Era a deusa da maternidade e do nacemento, forza fecundadora da natureza e, como sucede coa virxe María, nai do deus dos ceos -Horus, na mitoloxía exipcia-. O seu culto esténdese pola Hispania, téndose encontrado vestixios mesmo en Astorga (Astúrica Augusta). Atribúeselle a invención da vela: mentres andaban a remo á procura do seu fillo, arrastrados por unha corrente temeraria, levantouse unha labarada de vento nordés; entón ela, interpretando que era un sinal máxico, ergue os brazos ao ceo estendendo con eles o seu manto que recolle o vento. E a lancha navega vigorosa.

3-Palabra de orixe descoñecida, habitualmente relacionada con “agosto”, pero quizais habería que relacionala con “mago”, pois é posible a redución do termo a partir de magus ustum (queima do meigo).

Ao mellor tamén che interesa:

Mitoloxía accidental. A propósito dos amilladoiros

Interrelacion Santo Andrés-Santiago-Santo Andrés (1ª)

Grazas por leres e colaborares no Ollaparo !

Este sitio emprega Akismet para reducir o spam. Aprende como se procesan os datos dos teus comentarios.

off