Para un país desmemoriado coma o meu 90 anos pode ser moito tempo, ou talvez non. Naturalmente, as efemérides poéticas nun país desmemoriado poden chegar a ser un chimpo cara atrás por riba do baleiro, desa falla de tradicións e raiceiras que fixeron na feble, irreal, reiterativa e tributaria do alleo a unha certa poética do presente. Pola contra, Manuel Antonio (1900-1930) entrefebrou dun xeito conscente coas raices esquencidas para poder esquencelas, quer dicir, para poder adoptar a ollada do poeta. Nese alvo, non hai recepción posibel á altura do manifestado. Eís o alvo das vangardas, pois non hai outro destino para elas que facer do presente algo intempestivo e inactual e, por iso, fuxidio á súa recepción. O manifesto Máis alá ! (1922) é un artefacto de distanciamento, porén fai referencia ás implicacións poéticas da relación coa tradición de noso. O poeta de De catro a catro articula a crítica como subversión valéndose da ironía, o esteticismo das vangardas, a teatralidade e o exceso, axudándolle na arela o debuxante Álvaro Cebreiro:
“Nós non admiramos a ninguén nin nos coidamos inferiores a ninguén. O noso respeto vén de que eles non tiveron culpa de vivir nun tempo de choída incultura castelá.”
Na altura seica non era o que lle tocaba ao feito literario galego aínda que, como ben se sabe, as vangardas a miúdo glorifican ao mesmo tempo que desconstruen achegando, como é o caso do manifesto de Máis alá!, un abrollo de rebeldía contra o sentimentalismo de natureza máis conformista e coma un medio de acadar emocións máis intensas. A diferencia do extrañamento breachtiano, non precisaba desintegrar o significado básico do xesto, senón que pode tamén intesificalo e celebralo. Eís a clave: as palabras teñen vida cando se abandona o pasivo fatalismo que as deturpa e as baleira de sentido, cando o peso emocional é a pura afirmación do verbo.
O formato “manifesto” sempre tende a recoller propostas que en calquera outro poderían considerarse ocorrencias irrealizables, ou coñécense ben as súas posibilidades e entón non hai opción posibel. Mália termos sospeita de que a linguaxe a cargou o diaño, vennos dicir MA!, a palabra é o único lugar onde o home aínda pode ser libre. Asin formulado o programa, só había unha opción non exenta de risco: a procura da expresión própria non podía ser outra cousa que a afirmación do idioma de seu.
Se como dixeron Reich e Camus a maior necesidade do home é fuxir da liberdade, os galegos esquivan o único eido onde aínda alentar, o idioma de seu. Compria, portanto, afirmarse perante o andazo castelanizante e perante o “galeguismo xogo floralesco” que engole toda a luz, para arelar o espazo libre das singraduras oceánicas, facerse piloto nun pailebote para facer máis leve a pesada herdanza. Alentar, debecer por navegar máis alá, mar adentro !
Mas a navegación de cabotaxe tamén ten risco. Como Pessoa, só publicou unha obra na língua materna. Nunha das emisións de Galicia Emigrante, o inquedo vaso comunicante de Luís Seoane, vía na obra de Manuel Antonio unha primeira influencia do criacionismo de Vicente Huidobro e das vangardas da época. E atinou de cheo. As lecturas de Jean Epstein, La poésie d´aujourd´hui, un nouvel état d´intelligence (1921) e da revista Ecuatorial de Huidobro , as traduccións de Rimbaud e Poe ao galego. Alí estaba todo, a biblioteca persoal, o textos en papel de tabaco, os orixinais riscados, todo estaba na casa de Rianxo agardando.
Houbo que esperar a que Axeitos nos volvera os escritos e a biblioteca persoal do rianxeiro “secuestrada” por García Sabell dende 1956. A función do autor da que falara Foucault é fecunda para entendermos o ámbito e a representatividade dos discursos e por iso cómpre non abusar dela. Tamén cómpre non esquecer, tal e como recorda Boudieu, a relación das obras coas condición sociais da súa producción como moi ben puxo en envidencia a correlación de forzas amosada por García Sabell. Porén, eis a loita polo poder, as absurdas e tristes estupideces que lle veñen dar a razón ao de Rianxo e que colocaron a un país vizoso nun estado lamentabel, non podendo ser máis profético. “Pollitos bien”: unha imaxe coma esta pode conter unha visión de toda esta comedia da derrota.
“Comenzaremos invocando a Valle-Inclán. Mestre: Chamámoslie mestre por ser vostede o “mestre” da Xuventude Imbécil de Galicia. Noso non; que, endebén, sabemos comparar a súa modernidade coa cobardía do debre tan só pode vivir facendo claudicantes concesións ó forte.”
Cómpre pór de relevo que a máis ca arroutada irada, Máis alá! tamén é unha teorización da derrota. É, e de aí?
Hai quen revisita a tradición con espírito de museo na procura de lembranzas e de fundamentos, sen saber quen así se achega o único que se lle ha ofrecer é todo o contrario, o esquecimento. O manifesto Máis alá! debería lerse sen a beatífica presenza das visitas guiadas. Porén, non hai texto galego que resulte tan lúcidamente didáctico coma éste e non só porque a súa misión elidida fose unha acta de clausura (a “angustia da influencia” adquire en Manuel Antonio o peso de todo un país para alén das imaxes ocorrentes) senón porque obriga a quen o visita a enfrontarse coa tradición de noso e á impostada, a estabelecer unha relación próxima e a cumplicidade que se precisa para respeitar a historia dos outros/nós, todas as historias que na tradición se custodian, ao tempo que fornece un bó antídoto, como se se tratar dun ritual iniciático, contra os efluvios malsáns e autocompasivos.
Nun contexto humorístico hai que situar a poética do manifesto, que se ben amosa o abandono do galego e exhibe cruelmente o noso infantilismo político, tamén retracta con nídia claridade o difícil intento de dous novisimos artistas galegos por ser autosuficientes nunha soidade dominada polo asimilacionismo e o supremacismo lingüístico. O pensamento do manifesto identifícase co tempo que describe e albisca dende o seu título Máis alá! unha onerosa terra de ninguén.
Posúe o ritmo e a arquitectura fragmentada do noso tempo que só podemos ver na internet ou nos soños. Daí a banalidade do silencio de García Sabell, a Galicia ficticia soerguida probabelmente con moito diñeiro, no país inexistente da Cidade da Cultura, o país inexistente que presentan os folletos de Turgalicia. Máis alá ! amosa unha Galiza colonizada, onde, no mesmo corazón do país, na tradición galeguista, xurden lagoas de subdesenvolvimento cultural caracterizado pola instintiva arela de afirmarse de xeito diferido a través do campo literario español. Non se vira tal cousa, García Sabell sabíao e sentíase incómodo entre os espellos de Máis alá!. Por aí, o manifesto de Manuel Antonio e de Álvaro Cebreiro é unha mostra do que se pode facer con vontade de expresión, enerxía creadora, ideas claras e unha concepción da literatura totalmente libre do andazo do colonizado, do que para dicilo con Bourdieu, é un campo de loitas que procuran transformar ese campo de forzas dende o seu acceso á existencia e á diferencia.
Admiro tanto este texto que quixera esquecelo. Releo nel coma se fose a primeira vez e despois teimo en esquecer os pormenores para que na próxima lectura este mesmo ano ou ao seguinte, poida recuperar a miña ollada de hai tempo, que o sentido sexa capaz de sorprenderse tantas veces como se precisar. Acho que é tarde de máis. O texto sabe que eu vivo nel e teima en guindarme fora:
“Arrenegamos de toda imitanza. A dos vellos en nome da Vida; a dos nosos en nome da Novidade. “
A porta xiratoria da imitatio lévanos a reparar nunha cousa, non por óbvia menos potente, libros diferentes dan a ler, en diferentes épocas, o mesmo texto, que se lé, portanto, de diferentes formas. O autor Manuel Antonio non volta coas mesmas prerrogativas que orixinaron o seu exilio (ao cabo, non é o manifesto Máis alá ! un programa de autoexilio?), nen sequer a non saída. O manifesto confía en que haberá un lector ideal, ainda que só sexa un. A quen se dirixen os manifestos ? E o próprio MA danos a resposta no poema SÓS (De catro a catro, 1926):
Fomos ficando sós
o Mar o barco e mais nósRoubáronnos o Sol
O paquebote esmaltado
que cosía con liñas de fume
áxiles cadros sin marcoRoubáronnos o vento
Aquel veleiro que se evadeu
pola corda floxa d’ o horizonte
Non hai novidade que mereza, nen fama- que dicía Pessoa. De feito, non é Máis alá! un manifesto pensado coma unha brincadeira para un círculo de iniciados? Mágoa que moi poucos entenderan o programa que había en MA. Ao cabo, o sobrevivinte MA (Manuel Antonio = Máis alà) marchou nun pailebote ao extranxeiro, aínda que non se trataba de Nova Iorque ou América, senón da viciña Asados en Rianxo.
Manuel Antonio e Álvaro Cebreiro (28 de xuño de 1922) Manifesto “Máis alá”
